Τέλος άδοξο και ατυχές…

Η αυλαία έπεσε βεβαίως με κάποιαν επιδεξιότητα, όπως αρμόζει όταν αποφαίνονται ειδικοί. Πολλοί, άλλωστε, ήταν εκείνοι που διατείνονταν ότι για τέτοια θέματα δικαίωμα να εκφέρουν γνώμη έχουν μόνον οι επαΐοντες. Στην πραγματικότητα, όμως, το ζήτημα είναι εξόχως πολιτικό: αφορά την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων μιας κοινωνίας και τα κριτήρια βάσει των οποίων καθορίζονται οι προτεραιότητες αυτές.

Τα ευρήματα της Θεσσαλονίκης ήταν πολλαπλώς άτυχα. Κατά πρώτον, αναγόμενα στην Ύστερη Αρχαιότητα, δεν μπορούσαν να ενταχθούν ούτε στο εθνικό παραϊστορικό αφήγημα ούτε στο φαντασιακό περί Αρχαιότητας που διαμόρφωσαν και εν συνεχεία μας μετέδωσαν οι διάφοροι δυτικοί αρχαιολάτρες του 18ου και του 19ου αιώνα. Δεν υπήρχαν ούτε Μεγαλέξανδροι ούτε Αθηναϊκές Δημοκρατίες. Δεν μπορούσαν καν να σωθούν με την επίκληση κάποιου παραμυθιού με δράκο, όπως αυτό των «ξένων που μας ζηλεύουν, μας φθονούν και κλέβουν τα μνημεία μας». Δεν είναι τυχαίο που αρκετοί υποστηρικτές της διάσωσης των ευρημάτων προτιμούσαν να κάνουν λόγο, κάπως αδέξια, για «βυζαντινά μνημεία», μήπως και συγκινήσουν τίποτε ευαίσθητους πατριδόψυχους. Για τους ίδιους λόγους, η επιχειρηματολογία των υπέρμαχων της κατ’ ουσίαν καταστροφής των αρχαιοτήτων ολίσθησε γρήγορα από το λογικοφανές («δεν είναι δυνατό μερικά αρχαία να θέτουν σε κίνδυνο την υλοποίηση ενός έργου απαραίτητου για μια σύγχρονη μεγαλούπολη») στη χονδροειδή υποτίμηση και τους χυδαίους αφορισμούς («Σιγά το πράγμα! Κι εγώ άμα σκάψω στην αυλή μου θα βρω τέτοια αρχαία!», «Και τι θα πάθουμε με μια κολόνα λιγότερη;»).

Εν συνεχεία, οι αρχαιότητες της Θεσσαλονίκης είχαν την ατυχία να μην αποτελούν μεμονωμένα ευρήματα: δεν ήταν ένα περίτεχνο γλυπτό, δυο ψηφιδωτά, μια τοιχογραφία, πράγματα που προκαλούν ευκολότερα το ενδιαφέρον του κοινού. Αποτελούσαν ένα αδιάσπαστο σύνολο. Ωστόσο, όπως σοφά επισήμαινε κάποτε ο Αντρέ Μαλρώ, η διαφύλαξη της ιστορικής κληρονομιάς δεν μπορεί να περιορίζεται στη διατήρηση μεμονωμένων μνημείων, αλλά επιτάσσει τη διατήρηση συνόλων. Στην περίπτωσή μας, ο άνθρωπος του 21ου αιώνα θα είχε την ευκαιρία να περπατήσει στους δρόμους του κέντρου μιας πόλης της Ύστερης Αρχαιότητας, μιας τετραρχικής πρωτεύουσας, της μητρόπολης του ελληνικού χώρου και των Βαλκανίων.

Κάποιος θα έλεγε ότι με τη στάση μας καταδεικνύεται ο προνεοτερικός χαρακτήρας της ελληνικής κοινωνίας. Κάποιος άλλος, με λιγότερες αναστολές, θα υποστήριζε ότι η κοινωνία αυτή έχει από καιρό κάνει τις θεμελιώδεις επιλογές της, που δεν είναι άλλες από την αναζήτηση του βραχυπρόθεσμου κέρδους και την αρπαχτή. Για τον λόγο αυτό και δεν θα ωφελούσε σε τίποτε η επιχειρηματολογία με όρους μάντζμεντ και μάρκετιν, η υπόμνηση του brand name «Ελλάδα», που είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με την ιστορική κληρονομιά της, η επισήμανση του αυτονόητου, ότι δηλαδή το ίδιο το οικονομικό συμφέρον μας επιβάλλει τη διάσωση και την ανάδειξη μνημείων.

Κατά τα λοιπά, μπορούμε πάντοτε να φαντασιωνόμαστε Μεγαλέξανδρους στην Αμφίπολη, να ζητούμε την επιστροφή των Ελγινείων, να επικαλούμαστε το ένδοξο παρελθόν και, παράλληλα, να ονειρευόμαστε ότι από την οικονομική κρίση θα μας βγάλουν οι εκατοντάδες νεοφυείς επιχειρήσεις που θα πωλούν λογισμικό στους «κουτόφραγκους». Να πιστεύουμε, δηλαδή, ότι στην έρημο που οι ίδιοι δημιουργήσαμε θα φυτρώσει δάσος τροπικό.

Μπορεί και να είναι έτσι. Δεν είμαι ειδικός για να σας το πω.

[αρχική δημοσίευση: ΦΜΠ, 19 Δεκεμβρίου 2019]

Brava gente!

Ιταλοί Μπερσαλιέροι στο Στάλινο (σημερινό Ντονιέτσκ) της ανατολικής Ουκρανίας

Όψη 1η

«Η νύχτα των Χριστουγέννων έπεσε πάνω από τη λευκή έκταση. Συγκλόνιζε και σπάραζε την καρδιά, όπως μπορούν να νιώσουν μοναχά οι στρατιώτες στα χαρακώματα, μακριά από κάθε αγαθό, σκορπισμένοι μέσα στη σιωπή, δίπλα στ’ αστέρια…» [Τζούλιο Μπεντέσκι «Centomila gavette di ghiaccio»]

«Όταν μπήκαμε στη Νίκαια ήταν προφανές ότι οι Γάλλοι μάς υποδέχτηκαν με ένα συναίσθημα χειρότερο από το μίσος, την περιφρόνηση. Δεν σταματούσαν να λένε ότι το μοναδικό αήττητο γαλλικό στράτευμα ήταν η Στρατιά των Άλπεων που μας είχε νικήσει στο πεδίο της μάχης. Διατείνονταν ότι οι Ιταλοί δεν θα έμεναν στη Γαλλία παρά μόνο λίγους μήνες. Κι έλεγαν κοροϊδευτικά ότι οι Μπερσαλιέροι που έφτασαν φορώντας φτερά στα καπέλα θα έφευγαν με το φτερό στον κ…» [λοχαγός Μπρόκι, αξιωματικός της υπηρεσίας πληροφοριών του ιταλικού στρατού, Νοέμβριος 1942]

Το στερεότυπο για τον Ιταλό στρατιώτη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου παραπέμπει σε ένα μάλλον συμπαθητικό τύπο που παίζει μαντολίνο, τραγουδά και φλερτάρει τις κοπέλες. Οι επιδόσεις του στο πεδίο της μάχης απέχουν πολύ από το να μπορούν να θεωρηθούν αξιοσημείωτες. Σύμμαχοι και αντίπαλοι μιλούν υποτιμητικά για τις ικανότητές του.

Εκ πρώτης όψεως, τα ιστορικά γεγονότα επιβεβαιώνουν τις εντύπωση αυτή. Ήττα στις Άλπεις από τις δυνάμεις ενός γαλλικού στρατού που ήδη έχει συντριβεί από τη Βέρμαχτ, στραπάτσο στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, αποτυχίες στη Βόρειο Αφρική. Μια προσεκτικότερη ματιά, ωστόσο, αποκαλύπτει μια αλήθεια πιο σύνθετη. Αν οι ιταλικές επιδόσεις στον πόλεμο δεν είναι λαμπρές, αυτό δεν οφείλεται κατ’ ανάγκη σε κάποια εγγενή αδυναμία ή αδιαφορία για το αιματηρό «άθλημα» του πολέμου. Η όχι ιδιαίτερα προικισμένη πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, η προβληματική διοικητική μέριμνα κι ο πλημμελής εξοπλισμός εξηγούν πολλά (οι υποτιθέμενες μηχανοκίνητες -autotrasportate- μονάδες του ιταλικού στρατού είχαν τόσο μεγάλες ελλείψεις σε οχήματα που οι στρατιώτες που υπηρετούσαν σ’ αυτές τις αποκαλούσαν autoscarpe, σαν να έλεγαν, δηλαδή, ότι το μόνο μηχανοκίνητο στοιχείο της μονάδας ήταν τα παπούτσια των ίδιων των φαντάρων).

Στην πραγματικότητα, ο ιταλικός στρατός ήταν ένα στράτευμα όπως όλα τ’ άλλα. Είχε κι αυτός να επιδείξει πράξεις ηρωϊσμού, ακριβώς όπως και το δικό του παθητικό το βάρυναν εγκλήματα πολέμου.

—————————————————————————–

Η φασιστική Ιταλία συμμετείχε στην προσπάθεια του Χίτλερ να πραγματοποιήσει το παράλογο σχέδιο κατάκτησης της ΕΣΣΔ με ένα εκστρατευτικό σώμα (ARMIR) που αριθμούσε περίπου 250.000 άνδρες. Οι μισοί από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ στην πατρίδα τους.

Μολονότι συνήθως οι ιταλικές δυνάμεις αποτελούσαν εύκολη λεία για τον Κόκκινο Στρατό, σε κάποιες περιπτώσεις οι Ιταλοί πολέμησαν με απαράμιλλη ανδρεία. Τον Ιανουάριο του 1943, ενώ η 6η Στρατιά του Πάουλους εξοντώνεται πολιορκημένη στο Σταλινγκράντ, τρεις ορεινές μεραρχίες (Γιούλια, Κουνεένσε και Τριντεντίνα) επιλέγουν την αυτοθυσία ώστε να καταστήσουν δυνατή την υποχώρηση των συμπολεμιστών τους, Γερμανών και Ιταλών, από την περιοχή του Ντον.

Η υποχώρηση του ιταλικού πεζικού στην περιοχή του ποταμού Ντον

«Προτίμησαν να δώσουν φονικές μάχες οπισθοφυλακής, την ώρα που παρενοχλούνταν διαρκώς από παρτιζάνους, παρά να παραδοθούν. Με τίμημα μεγάλες απώλειες, διέσχισαν 350 χιλιόμετρα πεζοί, μέσα στο χιόνι και το κρύο, με θερμοκρασίες χαμηλότερες από 30, 40, ακόμα και 50 βαθμούς υπό το μηδέν, χωρίς οχήματα, χωρίς εφόδια, χωρίς αντιαρματικά όπλα, χωρίς αεροπορική κάλυψη, χωρίς ασυρμάτους.» [Hubert Heyriès σε J. Lopez και Olivier Wieviorka (επιμ.) «Les mythes de la seconde guerre mondiale», εκδ. Perrin, Παρίσι, 2015, σελ. 205 επ., ειδικ. σελ. 219-220]

«Έβλεπα να περνά μπροστά μου μια ατέλειωτη φάλαγγα φαντασμάτων, μορφών που δεν είχαν πια τίποτε το ανθρώπινο. Προχωρούσαν τρεκλίζοντας, παραπατώντας, σέρνοντας τα πόδια τους στο χιόνι, σιωπηλοί. Η όψη αυτών των σκαμμένων, αποστεωμένων προσώπων, το βλέμμα που διάβαζε κάποιος σε αυτά τα κοκκινισμένα μάτια, τα χαμένα σε παραισθήσεις, έδιναν την εντύπωση μια παρέλασης πλασμάτων τα οποία, έχοντας υποστεί ένα παρατεταμένο μαρτύριο, είχαν χάσει το φως της λογικής». [λοχαγός Τζιοβάννι Μπαττίστα Στούκι, 31 Ιανουαρίου 1943]

Ελάχιστοι κατόρθωσαν να διασπάσουν τον κλοιό του Κόκκινου Στρατού και να ξεφύγουν, Ανάμεσά τους, ο Τζούλιο Μπεντέσκι, που υπηρετούσε ως ανθυπίατρος στην 3η Ορεινή Μεραρχία «Γιούλια» και ο οποίος περιέγραψε γλαφυρά το έπος των συμπολεμιστών του στο μυθιστόρημα «Centomila gavette di ghiaccio» [(«Εκατό χιλάδες παγωμένες καραβάνες»), εκδ. Mursia, Μιλάνο, 1963]

Εξώφυλλο του βιβλίου του Μπεντέσκι

[ο Μπεντέσκι δεν ήταν, βέβαια, κάποιος άγιος. Ιδεολογικά κοντά στο φασιστικό κόμμα, προτίμησε το θέρος του 1943 να συνταχθεί με την Ιταλική Κοινωνική Δημοκρατία. Μεταπολεμικά καταδικάστηκε σε στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων και εκτόπιση στη Σικελία.]

Όψη 2η

Όταν γίνεται λόγος για εγκλήματα πολέμου στην Ελλάδα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα ονόματα που έρχονται στο μυαλό είναι γνωστά: Δίστομο, Καλάβρυτα, ενδεχομένως μαζί με την Κάντανο ή το Κοντομαρί, τους μαρτυρικούς τόπους των σφαγών στην Κρήτη που προηγήθηκαν χρονικά εκείνων στην ηπειρωτική Ελλάδα. Σε όλες τις περιπτώσεις, αυτουργός ήταν η Βέρμαχτ. Και είναι δύσκολο να ξεχαστούν τα δράματα αυτά. Το ίδιο το ελληνικό κράτος τιμά με κάθε επισημότητα τη μνήμη των θυμάτων, ενώ φορείς και άτομα συνεχίζουν να διεκδικούν πολεμικές αποζημιώσεις από τη Γερμανία. Πόσοι, όμως, θυμούνται ή γνωρίζουν το Δομένικο;

Ακριβώς όπως ο τόσο υποτιμημένος ιταλικός στρατός είχε να επιδείξει ανδραγαθήματα, ομοίως βαρύνεται και με εγκλήματα πολέμου. Όχι σπάνια η εικόνα του ως στρατού κατοχής δεν ήταν σύμφωνη με το στερεότυπο του ευγενικού στρατεύματος του οποίου τα σοβαρότερα εγκλήματα ήταν η διατάραξη κοινής ησυχίας, από τις καντάδες των στρατιωτών του, και το φλερτ στα κορίτσια των υπό κατοχή περιοχών.

Η σφαγή στο Δομένικο είναι, ίσως, το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα. Νωρίς το πρωί της 16ης Φεβρουαρίου 1943 μια ιταλική φάλαγγα πέφτει σε ενέδρα ανταρτών του ΕΛΑΣ έξω από το χωριό Δομένικο της επαρχίας Ελασσόνας. Στη συμπλοκή που ακολουθεί σκοτώνονται 9 Ιταλοί στρατιώτες. Η απάντηση της 24ης Μεραρχίας Πεζικού «Πινερόλο» η οποία στρατοπεδεύει στη Λάρισα και την οποία διοικεί ο στρατηγός Τσέζαρε Μπενέλλι είναι άμεση. Λίγες ώρες μετά το συμβάν, οι άνδρες της μπαίνουν στο Δομένικο και αρχίζουν να πυρπολούν τα σπίτια του χωριού. Συγκεντρώνουν τον πληθυσμό στην πλατεία και ξεχωρίζουν όλους τους άρρενες μεταξύ 14 και 80 ετών, τους οποίους και εκτελούν στη συνέχεια σε διάφορα σημεία. Οι επιχειρήσεις συνεχίζονται και την επομένη με τον εντοπισμό και την εκτέλεση όσων είχαν ξεφύγει από την πρώτη μαζική σύλληψη. Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων ανέρχεται, τουλάχιστον, στα 150.

Η σφαγή στο Δομένικο

Η σφαγή στο Δομένικο είναι ίσως το πιο αιματηρό συμβάν, αλλά δεν αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση. Ανάλογες σφαγές διαπράττονται στην Τσαρίτσανη, τον Δομοκό και τα Φάρσαλα, χωρίς να ξεχνούμε τις εκτελέσεις κρατουμένων στο στρατόπεδο της Λάρισας. Ανάλογη είναι η συμπεριφορά των ιταλικών κατοχικών δυνάμεων και εκτός Ελλάδας. Στις αρχές του 1942, ο στρατηγός Μάριο Ροάττα (που διατέλεσε δύο φορές αρχηγός γενικού επιτελείου), τότε διοικητής των ιταλικών δυνάμεων σε Σλοβενία και Δαλματία, εκδίδει την αριθ. 3C εγκύκλιο, πραγματικό εγχειρίδιο καταστολής του ανταρτοπολέμου, με την οποία επιβάλλει τη χρήση σκληρών αντιποίνων κατά του άμαχου πληθυσμού. Η εγκύκλιος αυτή δεν έμεινε, βεβαίως, ανεφάρμοστη. Τέλος, στη Βόρεια Αφρική, τα θύματα είναι συνήθως άμαχοι προερχόμενοι από τον ιθαγενή πληθυσμό και αιχμάλωτοι Ινδοί στρατιώτες του βρετανικού στρατού.

Στρατηγός Μάριο Ροάττα

Το καλοκαίρι του 1943, μετά την ανατροπή του καθεστώτος Μουσσολίνι, η Ιταλία βρέθηκε στο στρατόπεδο των συμμάχων. Μεταπολεμικά, δεν έπρεπε να θιγεί σε καμία περίπτωση το κύρος ενός πυλώνα του δυτικού κόσμου. Ως εκ τούτου, δεν υπήρξε ιταλική Νυρεμβέργη. Το ιταλικό κράτος διέγραψε τα εγκλήματα πολέμου από τη συλλογική ιστορική μνήμη, το ίδιο δε έπραξαν κι οι κυβερνήσεις των χωρών των θυμάτων. Όλα ξεχάστηκαν. Το ντοκιμαντέρ του Τζοβάνι Ντονφραντσέσκο «La guerra sporca di Mussolin» («Ο βρόμικος πόλεμος του Μουσσολίνι») προβλήθηκε το 2008 στο History Channel. Στην Ιταλία κανένας τηλεοπτικός σταθμός δεν ενδιαφέρθηκε ή δεν θέλησε να το προβάλει.

Brava gente… αλλά ο ιταλικός στρατός συμπεριφέρθηκε όπως κάθε στρατός κατοχής. Βίαια και ενίοτε εγκληματικά.

[πηγές: Hubert Heyriès σε J. Lopez και Olivier Wieviorka (επιμ.) «Les mythes de la seconde guerre mondiale», εκδ. Perrin, Παρίσι, 2015, σελ. 205 επ./ Lidia Santarelli «Muted violence: Italian war crimes in occupied Greece«, Journal of Modern Italian Studies τ. 9, αριθ. 3, 2004, σελ. 280 επ./ Davide Rodogno σε J. Lopez και Olivier Wieviorka (επιμ.) «Les mythes de la seconde guerre mondiale, volume 2», εκδ. Perrin, Παρίσι, 2017, σελ. 183 επ.]

[αρχική δημοσίευση: ΦΜΠ, 27 Νοεμβρίου και 30 Νοεμβρίου 2019]

Ανατομία μιας εκλογικής αποτυχίας

Δύσκολα μπορεί να αντισταθεί κάποιος στον πειρασμό να επιχειρήσει να εξηγήσει τους λόγους της παταγώδους (για κόμμα εξουσίας) αποτυχίας του ΣΥΡΙΖΑ στις πρόσφατες ευρωεκλογές, η οποία τον φέρνει αντιμέτωπο με μια σχεδόν βέβαιη απώλεια της εξουσίας στις επερχόμενες βουλευτικές εκλογές. Το ουσιωδώς χρήσιμο σε ένα τέτοιο εγχείρημα είναι να μη ληφθούν υπόψη στοιχεία που ικανοποιούν ιδεολογικά ή συναισθηματικά τον γράφοντα, αλλά μόνον όσα απορρέουν από τη λογική ανάλυση των πραγμάτων. Για τον λόγο αυτό, αφετηρία της ανάλυσης είναι η παραδοχή ότι η διακυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ δεν διαφοροποιείται ουσιωδώς από τις πρακτικές των προηγούμενων κυβερνήσεων της Μεταπολίτευσης (κάτι που για εμένα προσωπικά αποτελεί αντικειμενικό στοιχείο, μολονότι γνωρίζω ότι οι περισσότεροι θα διαφωνήσετε). Ομοίως, δεν πρόκειται να ληφθούν υπόψη στοιχεία που άπτονται της προσωπικότητας πολιτικών (λ.χ. ο α΄ είναι ψεύτης, ενώ ο β΄ ειλικρινής – ο α΄ εμφορείται από κοινωνικές ευαισθησίες, ενώ ο β΄ είναι αναίσθητος στα βάσανα του λαού), διότι κατά βάθος τέτοιου είδους πεποιθήσεις δεν καθορίζουν τις εκλογικές προτιμήσεις των ψηφοφόρων, παρά τις περί του αντιθέτου πεποιθήσεις. Ας δούμε, επομένως, τα στοιχεία που μετά βεβαιότητος ζημίωσαν τις εκλογικές επιδόσεις του κυβερνώντος κόμματος (Ι), εκείνα που ενδεχομένως του προκάλεσαν φθορά (ΙΙ) και, τέλος, τους στερούμενους σημασίας παράγοντες (ΙΙΙ).

Ι.   Οι βεβαιότητες.

1. Η νομοτελειακή φθορά κάθε κυβέρνησης (α), ιδίως μιας κυβέρνησης σε εποχή μνημονίων και οικονομικής επιτήρησης (β).

α. Ο εκλογέας ψηφίζει με βασικό κίνητρο να τιμωρήσει εκείνον που τον κυβέρνησε κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα, συνήθως με αλαζονεία, αδεξιότητα και (όπως τουλάχιστον ο ψηφοφόρος αισθάνεται) αδικία. Κοινοτοπία αφόρητη, αλλά ποιος σας είπε ότι οι κοινοτοπίες δεν εκφράζουν μέρος, τουλάχιστον, της αλήθειας; Στην «Πόλη των Φαντασμάτων», ο Μαζάουερ γράφει ότι, όταν ο σουλτάνος ανακαλούσε τον εκάστοτε πασά της Σαλονίκης με σκοπό να τον μεταθέσει, στους δρόμους της πόλης έστηναν γιορτή και πανηγύρι, μια και θα έφευγε «ο πιο ανίκανος και διεφθαρμένος πασάς που είχε γνωρίσει η Θεσσαλονίκη». Λίγους μήνες μετά τον διορισμό του νέου πασά, εκείνοι που γιόρταζαν ήταν πλέον πεπεισμένοι ότι ο νέος ήταν ακόμη πιο ανίκανος και διεφθαρμένος από τον παλιό. Έτσι, όμως, πάνε τα πράγματα.

β.   Το όπλο μιας κυβέρνησης για να αντισταθμίσει τις απώλειες αυτές είναι, βέβαια, οι παροχές προς τον λαό, συνήθως προς το τέλος της θητείας, όσο πλησιάζουν οι επόμενες εκλογές. Τα περιθώρια για παροχές, όμως, στην εποχή της οικονομικής επιτήρησης είναι πολύ μικρά. Χρειάζεται μεγάλη επιδεξιότητα (επικοινωνιακή και ουσιαστική) για να αντλήσει μια κυβέρνηση όφελος από αυτά. Στην προκειμένη περίπτωση δεν συνέβη κάτι τέτοιο, εκτός των άλλων διότι η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ έδινε διαρκώς την εντύπωση ότι πατούσε σε δύο βάρκες.

2. Πατώντας σε δύο βάρκες.

Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν αντιμετώπιζε απλώς τον περιορισμό που ανέκυπτε από την ανάγκη τήρησης των όσων επέτασσαν τα μνημόνια. Έπρεπε να αποδεχθεί και μια αναγκαιότητα: αν ήθελε να εδραιωθεί ως κόμμα εξουσίας στο πλαίσιο μιας δυτικής δημοκρατίας, θα έπρεπε οπωσδήποτε να μεταλλαχθεί σε κεντροαριστερό κόμμα (δεν λέω σοσιαλδημοκρατικό, διότι όπως, πάνε τα πράγματα, πιο εύκολα τη βγάζει καθαρή αυτός που έχει βεβαρυμένο με ανθρωποκτονία ποινικό μητρώο, παρά εκείνος που διακηρύσσει ότι είναι σοσιαλδημοκράτης), ξεχνώντας τη ριζοσπαστική ρητορική και τις αντίστοιχες στοχεύσεις. Η προσπάθεια συμβιβασμού μεταξύ της ανάγκης να επιδειχθεί πολιτικός ρεαλισμός και εκείνης που ήθελε να διασωθούν έστω και τα προσχήματα αριστεροσύνης οδήγησε σε παλινωδίες, ανεπιτυχείς συμβιβασμούς και αδεξιότητες.

• Ενώ θα μπορούσε να προβάλλει διαρκώς ότι αποδείχθηκε η συνεπέστερη κυβέρνηση ως προς την τήρηση των μνημονιακών απαιτήσεων, ο ΣΥΡΙΖΑ ομφαλοσκοπούσε επαναλαμβάνοντας ότι «το πρόγραμμα αυτό δεν είναι δικό μας». Όταν άρχισε να διακινεί το αφήγημα της εξόδου από τα μνημόνια ήταν πολύ αργά. Κι ό,τι έλεγε, δεν το έλεγε με πειστικό, για το εκλογικό σώμα, τρόπο.
• Επιχειρώντας να τηρήσει τις μνημονιακές απαιτήσεις ακολούθησε την πεπατημένη των ελληνικών κυβερνήσεων, δηλαδή την υπερφορολόγηση. Το αποτέλεσμα ήταν να απογοητεύσει τα, εν ευρεία εννοία, μεσαία στρώματα που του χάρισαν τη νίκη το 2015. Όταν είχε την ευκαιρία να προβεί σε κάποιες παροχές, η αριστερή λογική επέβαλε να ενισχυθούν οι πλέον αδύναμες οικονομικά τάξεις. Δεν είναι παράλογο, δεν είναι ανήθικο (το αντίθετο, μάλλον), αλλά πρακτικά ζημίωσε και μάλιστα σοβαρά την κυβέρνηση. Όταν ο «μεγαλοσυνταξιούχος» των 800 ευρώ ανακάλυπτε ότι αυτό που του διαφήμιζαν ως 13^η σύνταξη αντιστοιχούσε στο ένα τρίτο της συνήθους μηνιαίας σύνταξής του, ήταν λογικό να εκλάβει την κίνηση ως κοροϊδία. Με μια διαφορετική προσέγγιση (και επικοινωνιακή) ο ΣΥΡΙΖΑ θα μπορούσε να περιορίσει τις ζημιές, αλλά κάτι τέτοιο δεν συνέβη ποτέ.

Ο διχασμός προσωπικότητας είχε και άλλες σοβαρές επιπτώσεις, τόσο σε επίπεδο πολιτικών συμμαχιών όσο και στελέχωσης της διοίκησης.

3. Επιζήμιες συμμαχίες.

Το πνεύμα πολιτικού ρεαλισμού υπερίσχυσε στον τομέα αυτό σε τέτοιο βαθμό που ο ρεαλισμός κατέληγε να είναι κυνισμός και μάλιστα όχι πολύ επιδέξιος. Δεν θα σταματήσω να γράφω πόσο ολέθρια ήταν για τον ΣΥΡΙΖΑ η αφύσικη συμμαχία με τους Αν.Έλ. Ο αντίλογος είναι ότι χωρίς αυτούς δεν θα κυβερνούσε ποτέ. Μπορεί (αν και δεν είμαι πεπεισμένος για αυτό). Στην πράξη, όμως, η πολιτική συμμαχία αυτή ζημίωσε τρομακτικά τον ΣΥΡΙΖΑ σε επίπεδο αξιοπιστίας, επικοινωνιακής διαχείρισης και (πρωτίστως) κυβερνητικής αποτελεσματικότητας. Όταν το έργο αυτό έφτασε στο τέλος του, το διαδέχθηκε μια πρακτική ψευδοοππορτουνιστικών συμμαχιών με ρετάλια κομμάτων γραφικών και με κατόχους της σφραγίδας κομμάτων με μηδενική απήχηση στο εκλογικό σώμα.

Το μόνο που απομένει είναι να βρεθεί ο ευφάνταστος συγγραφέας κάποιας Ουχρονίας στο πλαίσιο της οποίας ο ΣΥΡΙΖΑ σχηματίζει κυβέρνηση με το Ποτάμι και/ή το ΚΙΝΑΛ, παρακάμπτοντας και το δράμα του αρχικού εξαμήνου της πρώτης διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ.

4. Προβληματική στελέχωση του κρατικού μηχανισμού.

Η αποτελεσματικότητα μιας κυβέρνησης κρίνεται συνήθως σε επίπεδο μεσαίων (και μεγαλομεσαίων) στελεχών του κρατικού μηχανισμού. Ο ΣΥΡΙΖΑ έκανε κάποιες κινήσεις προς τη σωστή κατεύθυνση, μόνο που δεν ήταν καθόλου επαρκείς. Η ανάγκη να ικανοποιηθούν οι ευκαιριακοί ή λιγότερο ευκαιριακοί πολιτικοί σύμμαχοι οδηγούσε και στην τοποθέτηση σε κρίσιμες θέσεις ανθρώπων που υποδείκνυαν κάθε λογής προβληματικοί συνεταίροι (Αν.Έλ., κατάλοιπα του ΠΑΣΟΚ ή της καραμανλικής ΝΔ κ.ο.κ.). Ποτέ δεν επικράτησε η αντίληψη ότι θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν άνθρωποι με επαρκή επαγγελματική κατάρτιση για τις θέσεις που επρόκειτο να καλύψουν. Η ειρωνεία έγκειται στο ότι το κυβερνών κόμμα θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί πολύ καλύτερα προς τον σκοπό αυτό τη δεξαμενή στελεχών και συμπαθούντων.

[η προφανής δικαιολογία είναι η ομολογουμένως κακή συναφώς παράδοση των ελληνικών κομμάτων εξουσίας. Τις καλύτερες επιδόσεις σε επίπεδο στελέχωσης του κρατικού μηχανισμού τις είχε το εκσυγχρονιστικό ΠΑΣΟΚ. Τότε, όμως, «λεφτά υπήρχαν» (πραγματικά ή δανεικά), οπότε μπορούσαν να συνυπάρχουν επαγγελματικά στελέχη και αδηφάγα κομματικά].

ΙΙ.   Οι αμφίβολοι παράγοντες

1. Η τραγωδία στο Μάτι: σε περιπτώσεις τέτοιας έκτασης τραγωδιών, μια κυβέρνηση φέρει αντικειμενική ευθύνη, ακόμη κι αν αποδείξει ότι έπραξε εν προκειμένω ό,τι ήταν ανθρωπίνως δυνατό. Η ευθύνη ενισχύεται όταν δεν έχει συμβεί κάτι τέτοιο κι όταν οι επικοινωνιακοί χειρισμοί είναι το λιγότερο αδέξιοι. Εντούτοις, οι τραγωδίες αυτές επιδρούν σε επίπεδο πρωτίστως συναισθηματικό: όσοι δεν επρόκειτο να ψηφίσουν ποτέ ΣΥΡΙΖΑ εδραίωσαν την πεποίθηση ότι η επιλογή τους είναι ορθή. Όσοι, πάλι, επρόκειτο να τον ψηφίσουν, επιχείρησαν να εκλογικεύσουν τα δεδομένα και να ικανοποιηθούν με το επιχείρημα ότι «όποια κυβέρνηση και να ήταν δεν θα κατόρθωνε κάτι καλύτερο». Μένουν οι αναποφάσιστοι. Ατυχώς, η ανίχνευση ψυχολογικών διαθέσεων είναι εξαιρετικά δυσχερής. Για πόσους η συγκεκριμένη τραγωδία αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για την επιλογή στις εκλογές; Αν λάβουμε υπόψη το μοναδικό πρόσφατο ανάλογο παράδειγμα, όχι για πολλούς: το 2007, οι καταστροφικές πυρκαγιές ήταν εντελώς πρόσφατες, πλην όμως δεν φαίνεται να προκάλεσαν ουσιαστική φθορά στην απερχόμενη κυβέρνηση Καραμανλή, η οποία και εξασφάλισε την επανεκλογή της.
2. Η συμφωνία των Πρεσπών: η ΝΔ ακολούθησε με επιτυχία την τακτική του παραδοσιακού ελληνικού εθνικισμού. Και φαίνεται να ενίσχυσε τα ποσοστά της στη Βόρεια Ελλάδα. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι η συγκεκριμένη περιοχή ήταν παραδοσιακά για τον ΣΥΡΙΖΑ χώρος χαμηλών επιδόσεων. Τα αποτελέσματα της προηγούμενης Κυριακής δείχνουν ότι το «Μακεδονικό» έφθειρε μεν την παρούσα κυβέρνηση, όχι όμως και σε βαθμό αποφασιστικό.

ΙΙΙ.   Παράγοντες που δεν άσκησαν επιρροή.

Αναφερόμαστε στη θεωρία ότι ο ΣΥΡΙΖΑ πρόδωσε τις αρχές της Αριστεράς, δεν άσκησε πραγματικά αριστερή πολιτική, δεν εφήρμοσε το «πρόγραμμα της Θεσσαλονίκης», δεν ήρθε σε ρήξη με την ΕΕ κ.λπ. Ωραία όλα αυτά, μόνο που οι εκλογείς οι οποίοι χάρισαν στον ΣΥΡΙΖΑ δύο φορές την πρωτιά το 2015 δεν είχαν τέτοιες προσδοκίες ή ψευδαισθήσεις. Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, τότε Μέρα25, Πλεύση Ελευθερίας και ΛΑΕ θα συγκέντρωναν ποσοστό περί το 40 %. Εάν ο ΣΥΡΙΖΑ ακολουθούσε τέτοιου είδους γραμμή θα διεκδικούσε κάποιο μονοψήφιο ποσοστό (αν τα πράγματα συνεχίζονταν φυσιολογικά σε μια χώρα που θα είχε διακτινιστεί σε περίεργη τροχιά κάπου στο σύμπαν).

Όπως διαπιστώνετε, ούτε καν εξετάζω το ζήτημα του «επικοινωνιακού πολέμου» που φέρεται να δέχθηκε η νυν κυβέρνηση. Το 2015 τα πράγματα ήταν ακόμη χειρότερα. Δεν λέω ότι δεν είχε κάποια σημασία η πολεμική δύο ομίλων ΜΜΕ, απλώς νομίζω ότι δεν ήταν αυτή το καθοριστικό στοιχείο για τις εξελίξεις.

Μια τελευταία επισήμανση. Η εσπευσμένη προκήρυξη πρόωρων εκλογών μετά τα αποτελέσματα της 26^ης Μαΐου συνιστά κίνηση πανικού. Δίνει την εντύπωση ότι κάποιοι πιστεύουν ότι κάθε μέρα επιφέρει και περαιτέρω μείωση των ποσοστών του κυβερνώντος κόμματος. Εκτός κι αν υπάρχει πρόγραμμα κομμάντο για την αντιστροφή της διαπιστωμένης τάσης. Ως τέτοιο δεν εννοώ, φυσικά, το να αρχίσουν άπαντες οι συμπαθούντες το κυβερνών κόμμα να αναρτούν κείμενα που θα μας προειδοποιούν για τις συμφορές που συνεπάγεται η άνοδος της ΝΔ στην εξουσία. Εννοώ ένα πρόγραμμα που θα εκπλήξει ευχάριστα τους αναποφάσιστους *. [το οποίο, προς το παρόν, δεν βλέπω, βέβαια]

*Λ.χ., όσον αφορά το ζήτημα της επιλογής της ηγεσίας των ανωτάτων δικαστηρίων: να ενθάρρυνε η κυβέρνηση τα ανώτατα δικαστήρια να επιλέξουν μόνα τους ηγεσία, δεσμευόμενη ότι θα σεβαστεί την επιλογή τους και θα προβεί σε ανάλογη πρόταση προς τον ΠτΔ. Πώς, όμως, να βρεθεί τέτοια φαντασία;

Επιμύθιο: Αν η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ υπήρξε καταρχήν μια ελληνική κυβέρνηση όπως όλες οι άλλες, τι θα έκανε εντύπωση σε όποιον εξετάσει τα πεπραγμένα της στο μέλλον; Κατά την άποψή μου, ένα διττό παράδοξο (εκ πρώτης όψεως).

1. Αποδείχθηκε η πιο συνεπής μνημονιακή κυβέρνηση στα χρόνια της ελληνικής κρίσης. Θα αντιταχθεί το εύλογο επιχείρημα ότι δεν είχε κι άλλη επιλογή, αν ήθελε να κυβερνήσει. Πιθανότατα. Ας δούμε τότε και αυτά στα οποία είχε μεγαλύτερα περιθώρια ευελιξίας.

2. Ήταν η κυβέρνηση που επιδίωξε με τον μεγαλύτερο ζήλο και συνέπεια την υλοποίηση διεθνών σχεδίων που εκπονήθηκαν υπερατλαντικά ή είχαν τις ευλογίες της υπερδύναμης (και των περισσότερων Ευρωπαίων εταίρων).

– Σε ό,τι αφορά το ουκρανικό ζήτημα, στάθηκε από την πρώτη στιγμή στο πλευρό του Ποροσένκο, δεν δίστασε να έρθει σε ρήξη με τη Μόσχα, υποστήριξε το σχέδιο δημιουργίας της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ουκρανίας (που υλοποίησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο), σκοπός του οποίου ήταν να συγκεντρωθεί μεγάλο μέρος από τα διάσπαρτα κομμάτια του ουκρανικού εκκλησιαστικού παζλ και να μειωθεί η επιρροή του μοσχοβίτικου πατριαρχείου.

– Έκλεισε επιτυχώς το ζήτημα της σχετικής με την ονομασία διένεξης με την ΠΓΔΜ (και νυν Βόρεια Μακεδονία) με τη Συμφωνία των Πρεσπών.

– Συμμετείχε πρόθυμα και ενεργώς σε όλες τις διεθνείς πρωτοβουλίες που ανέλαβε η Πολωνία, αναβιώνοντας το κατά Πιουσούτσκι σχέδιο της «Διαθαλάσσιας Συμμαχίας» (Międzymorze).

Τα υπόλοιπα μου φαίνονται πιο εφήμερα…

[δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο ΦΜΠ, στις 2 Ιουνίου 2019]

 

Μια πρόχειρη και κάπως βιωματική εισαγωγή στο «Δικό μας Αίμα» του Γιώργου Ιωάννου

«Πρόσεξε να μην τους πεις πως ορισμένες φορές οι πόλεις ακολουθούν η μία την άλλη στον ίδιο τόπο και με το ίδιο όνομα, γεννιούνται και πεθαίνουν δίχως να γνωρίζει η μία την άλλη, δίχως να συγκοινωνούν μεταξύ τους. Κάποτε ως και τα ονόματα των κατοίκων μένουν τα ίδια, κι ο ήχος των φωνών τους, και τα χαρακτηριστικά των προσώπων τους. Οι θεοί, όμως, που ζουν πέρα από τα ονόματα και πάνω από τους τόπους έχουν φύγει δίχως να πουν λέξη κι άλλοι έχουν πάρει τη θέση τους».

[Ίταλο Καλβίνο «Οι Αόρατες Πόλεις», 1972, απόσπασμα που παραθέτει ο Μ. Μαζάουερ στη «Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων», 2004]

Ι.   Πρέπει να είμαι ο πλέον ακατάλληλος άνθρωπος για να κάνω την εισαγωγή σε ένα βιβλίο νεοελληνικής λογοτεχνίας. Όσοι με γνωρίζουν καλά, γνωρίζουν ότι δεν είμαι κι ο πλέον επιμελής αναγνώστης της ημέτερης λογοτεχνικής παραγωγής. Υπήρχαν, όμως, και υπάρχουν πάντα κι οι εξαιρέσεις. Ο Γιώργος Ιωάννου καταλέγεται σ’ αυτές.

Η γνωριμία μου με το έργο του Ιωάννου ανάγεται, δίχως καμία πρωτοτυπία, στα σχολικά μου χρόνια. Κάτι πρέπει να διδασκόμασταν από αυτό. Κι ο φιλόλογός μας μιλούσε αρκετά επαινετικά για τον Θεσσαλονικιό λογοτέχνη. Ίσως και να τον γνώριζε και προσωπικά, αλλά πάνε πια πολλά χρόνια και η μνήμη μου δεν με βοηθά για να απαντήσω με βεβαιότητα. Έπειτα, ο συγγραφέας ζούσε τότε κι είχαμε την ευκαιρία να τον δούμε σε τηλεοπτικές εκπομπές να μιλά για το έργο και για την πόλη του. Φαινόταν ενδιαφέρων άνθρωπος, το δίχως άλλο. Αλλά κι ο γραπτός του λόγος, άμεσος και ζωντανός, σε κέρδιζε μάλλον εύκολα. Τέλος, έγραφε πρωτίστως για τη Θεσσαλονίκη. Κι αυτό ήταν για μένα το πιο σημαντικό.

Για κάποιον που μεγάλωνε στην Αθήνα της δεκαετίας του 1980, η Θεσσαλονίκη ασκούσε ακατανίκητη γοητεία, περιβαλλόταν από μυστήριο, αποκτούσε φήμη διαστάσεων σχεδόν μυθολογικών. Η Αθήνα ήταν μια μεγαλούπολη απομονωμένη και μονοπολιτισμική, άρχων και φορέας της ιδεολογίας και της νοοτροπίας του νεότερου ελληνικού κράτους. Αν κάπως έστρεφε το βλέμμα της προς τα έξω, αυτό προς το οποίο κοίταζε ήταν η δυτική Ευρώπη. Μια Ευρώπη, όμως, μακρινή κι εξιδανικευμένη, περισσότερο είδωλο παρά πραγματικότητα, κάτι το ιδωμένο μέσα από το πρίσμα πολλαπλών συμπλεγμάτων. Η Θεσσαλονίκη, με όλη την παρακμή της (ή, ίσως, και για αυτό), ήταν κάτι το διαφορετικό.

Σε κάποια από τις επισκέψεις μου στη Θεσσαλονίκη, ενήλικος πια, ανέβηκα στη Μονή Βλατάδων, εκτός των άλλων και για να θαυμάσω τη μαγευτική θέα που προσφέρει. Ενώ μας περιέβαλλαν οχυρώσεις βυζαντικές, ενετικές κι οθωμανικές, η ματιά μας έφτανε στον Θερμαϊκό. Η πόλη απλωνόταν στα πόδια μας. Ανάμεσα στις θλιβερές νεοελληνικές πολυκατοικίες (οι οποίες στη Θεσσαλονίκη ίσως και να δείχνουν ακόμη πιο θλιβερές), ξεχώριζαν ρωμαϊκά ερείπια και βυζαντινοί ναοί. Ακριβώς μπροστά μας, τα σπίτια της κάποτε τουρκικής Άνω Πόλης. Από κάποιο από αυτά άρχισαν ξαφνικά να ακούγονται αμανέδες. Η πόλη ήταν πράγματι διαφορετική. Κάτω από το βερνίκι της συμπρωτεύουσας, πέρα από τον ραγδαίο εξελληνισμό της και τη δραματική αλλαγή της πληθυσμιακής της σύνθεσης, έφερε πάνω της τα σημάδια του παρελθόντος. Το βλέμμα της έμοιαζε να στρέφεται προς τα Βαλκάνια και την Ανατολή.

ΙΙ.   Ο Γιώργος Ιωάννου γεννιέται στη Θεσσαλονίκη το 1927, παιδί προσφύγων από την Ανατολική Θράκη. Σπουδάζει στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Ύστερα από ένα σύντομο διάστημα, κατά το οποίο υπηρετεί ως βοηθός στο Πανεπιστήμιο, εργάζεται ως καθηγητής μέσης εκπαίδευσης σε ιδιωτικά και δημόσια σχολείο. Το 1971 εγκαταλείπει τη γενέτειρά του για να εγκατασταθεί στην Αθήνα, εργαζόμενος στο Υπουργείο Παιδείας.

Ο Ιωάννου ασχολήθηκε με πολλά: ποίηση, έργα για παιδιά, λαογραφικές μελέτες, μεταφράσεις της αρχαιοελληνικής και λατινικής γραμματείας, επιμέλεια εκδόσεων και έκδοση λογοτεχνικών περιοδικών. Το είδος, όμως, στο οποίο κυρίως διακρίθηκε ήταν το πεζογράφημα, είδος υβριδικό μεταξύ του δοκιμίου και της διήγησης των ψυχικών καταστάσεων του αφηγητή. Εξέδωσε συνολικά 12 συλλογές πεζογραφημάτων, από το «Για ένα Φιλότιμο» (1964) και τη «Σαρκοφάγο» (1971) ως την «Πρωτεύουσα των Προσφύγων» (1984).

Το νήμα της ζωής του κόβεται πρόωρα το 1985, εξαιτίας των επιπλοκών εγχείρησης προστάτη. Εγχείρησης η οποία χαρακτηριζόταν ως «απλή επέμβαση ρουτίνας».

ΙΙΙ.   «Το Δικό μας Αίμα» είναι η τέταρτη κατά σειρά έκδοσης συλλογή πεζογραφημάτων του Γιώργου Ιωάννου και αποτελεί ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά δείγματα της γραφής του και της θεματολογίας του. Περιλαμβάνει 17 πεζογραφήματα, τα οποία είχαν δημοσιευθεί σε πρωτόλεια μορφή στην εφημερίδα «Καθημερινή» και τα οποία ο συγγραφέας ξαναδούλεψε πριν από την έκδοσή τους στη συλλογή, το 1978. Θέμα όλων είναι, φυσικά, η Θεσσαλονίκη, κυρίως η Θεσσαλονίκη των παιδικών, εφηβικών και φοιτητικών χρόνων του συγγραφέα, δηλαδή των δεκαετιών του 1930 και του 1940, αλλά όχι μόνο. Ο Ιωάννου γράφει για τις συνοικίες της προπολεμικής Θεσσαλονίκης και τη ζωή σ’ αυτές («Εις τόπον λεγόμενον Λιθόστρωτον»), το προσφυγικό στοιχείο («Η παρέλαση των προσφύγων»), τα χρόνια της κατοχής («Το δικό μας αίμα», «Θεσσαλονίκη: 25 Μαρτίου 1944») και την απελευθέρωση («Η παραπεταμένη απελευθέρωση»), τον αφανισμό των Εβραίων της πόλης («Το ξεκλήρισμα των Εβραίων») ή για τα φοιτητικά του χρόνια και τις αναμνήσεις από τους καθηγητές του στο ΑΠΘ («Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης: Τα πενήντα χρόνια του»), φτάνοντας μέχρι τους πρόσφατους τότε σεισμούς που είχαν πλήξει την συμπρωτεύουσα («Για τις περιβόητες πολυκατοικίες», «Απογραφή ζημιών») *.

Ο λόγος του Ιωάννου είναι απλός, άμεσος και βιωματικός. Κατά τον ίδιο «καλή λογοτεχνία δεν μπορεί να γραφεί όταν ο λόγος δεν έχει βιωματικό βάρος και όταν ο λογοτέχνης δεν τον έχει ψηλαφίσει με την ψυχή και το πνεύμα του». Στα πεζογραφήματα που περιλαμβάνει «Το Δικό μας Αίμα», ο Ιωάννου είναι απολύτως πιστός στην αρχή αυτή. Η επιλογή της Θεσσαλονίκης ως θέματος μοιάζει απολύτως φυσική, με τον συγγραφέα να φτάνει μέχρι του σημείου να γράψει:

«Παρομοιάζω το σώμα μου με την πόλη αυτή – είναι, άλλωστε, η γενέτειρά μου και προς αυτήν πάντοτε κατατείνω. Τόσο τυραννικά διακατέχομαι, ώστε, πράγμα αστείο ίσως, νιώθω καμιά φορά να χαράζεται η τοπογραφία της απάνω μου, με τα σημάδια της, τα σχήματα και τα χρώματά της». [«Με τα σημάδια της απάνω μου», σελ. 183].

Όποτε το επιθυμεί, ο συγγραφέας γίνεται ειρωνικός, σαρκαστικός και καυστικός (λ.χ. «Η Πλατεία του Αγίου Βαρδαρίου» σελ. 46 επ., όπου μιλά για τις μετονομασίες αναλόγως των πολιτικών μεταβολών, «Η παραπεταμένη απελευθέρωση», σελ. 108, για τους αστούς που την τελευταία στιγμή βγάζουν στα μπαλκόνια τις σημαίες των συμμάχων), κάποιες φορές με τρόπο ανεπανάληπτα μεγαλειώδη:

«Μια καθυστερημένη διαδήλωση πλησίαζε από τα βάθη της Εγνατίας, το ανταριασμένο Βαρδάρι. Έστριψαν γοργά από τη Βενιζέλου για το Διοικητήριο, θαρρείς για να προλάβουνε τη νύχτα. Θά ’ταν καμιά διακοσαριά, σκελετωμένοι και κουρελήδες. Έμοιαζαν κρατούμενοι από το στρατόπεδο Παύλου Μελά. Κραύγαζαν ξέφρενα, φανατικά, κουνούσαν τη γροθιά με ορμή τόση, που νόμιζες πως θα τους φύγει προς τον ουρανό το χέρι. Τεράστιες παντιέρες ολοκόκκινες, καμωμένες από αλεξίπτωτα γερμανικά, χαϊδεύαν τα κουρεμένα κεφάλια. Για πού τραβούσαν τέτοια ώρα οι κολασμένοι αυτοί; “Πολύ κόκκινο, πολύ”, φιθύρισε κάποιος δίπλα μου. Τον ήξερα αυτόν, και με ήξερε, γι’ αυτό άλλωστε, μουρμούριζε μέσα στ’ αυτί μου. Πριν λίγες μέρες έλεγε θριαμβικά: “Ήρθε η ώρα που θα τρώμε με χρυσά κουτάλια”. Τώρα, οι κουρελήδες αυτοί με την ανατριχιαστική λύσσα τους θολώναν κάπως το σχέδιο για τα χρυσά κουτάλια. Όμως η ιδέα, η σύλληψη της ιδέας, παρά τα τρεμοσβησίματά της, αποδείχτηκε κατά βάση σωστή. Το Σχέδιο Μάρσαλ, καθώς και όλα τα παρόμοια σχέδια, χάρισαν σ’ αυτόν και τους επιτήδειους ομοίους τους όχι μονάχα τα χρυσά κουτάλια, μα και τα χρυσά πιρούνια και τα χρυσά μαχαίρια, ακόμα και τις αλυσίδες τις ολόχρυσες.

Δεν ήταν, λοιπόν, τόσο απλό ούτε τόσο απαλό το τέλος.» [«Η παραπεταμένη απελευθέρωση», σελ. 112]

Αν κάπου φαίνεται η ηλικία των κειμένων, αυτό, όπως ξαναδιαβάζω το βιβλίο 30 και περισσότερα χρόνια μετά, είναι στην έλλειψη πολιτικής ορθότητας. Πνεύμα πατριωτικό οδηγεί τον συγγραφέα να εξυμνεί την ελληνική φυλή. Συλλήβδην οι ξένοι υποτιμούνται. Απέχθεια φανερώνεται για τους διάφορους κατακτητές της πόλης, από τους Ενετούς και τους Τούρκους ως τους Γερμανούς. Ακόμη κι όταν μιλά για τους Εβραίους (κι ο Ιωάννου είναι από τους πρώτους που έγραψαν για τον αφανισμό του εβραϊκού στοιχείου της Θεσσαλονίκης, για το πανεπιστήμιο που οικοδομήθηκε πάνω στο εβραϊκό νεκροταφείο) δεν αποφεύγει κάποια σχόλια που σήμερα θα μπορούσαν να εκληφθούν ως υποτιμητικά. Ο Ιωάννου δεν έχει κανένα πρόβλημα να φανερώσει την απέχθειά του για το «καταπιεστικό κράτος των Αθηνών», να μιλήσει υποτιμητικά για τους προερχόμενους από την Παλαιά Ελλάδα και ειδικά τους Μοραΐτες (κι όταν θέλει να μειώσει τους Δυτικομακεδόνες τους χαρακτηρίζει ως «Μοραΐτες» της Βόρειας Ελλάδας!).

Αυτά, όμως, περισσότερο φανερώνουν ότι ο συγγραφέας, όπως ήταν λογικό, ήταν άνθρωπος της εποχής του, παρά τον χαρακτηρίζουν. Άλλωστε, το απόσπασμα που παραθέτει στο τέλος του  «Με τα σημάδια της απάνω μου» (σελ. 195) δεν είναι, εκτός από όλα τα άλλα, κι ένας ύμνος στο διαπολιτισμικό παρελθόν της πόλης;

«Μαζί σαπίζουμε, Νύμφη του Θερμαϊκού. Είσαι Νύμφη και είμαι Νυμφίος. Και είσαι η γενέτειρά μου. Εσύ, βέβαια, κάποτε θα ξανανιώσεις, όταν όλα αυτά τα μπετά ξαναγίνουνε, έτσι ή αλλιώς, χώματα. Και στον καιρό της νέας δόξας σου, της νέας αναγέννησής σου, αν είσαι η μάνα, η ανά, η μάικω, ή η μάντρε, εμάς, Μπαγιάτιδες και Γιουνάνιδες, Αποικιστές κι Αποίκους, που όμως φέρνουμε τις ουλές και τα σφραγίσματά σου, μη μας πατικώσεις μες στην ανωνυμία και τη λησμονιά, όπως τόσο καλά ξέρεις, αλλά να μας ξαναθυμηθείς, να μας πεις υιούς σου και να μας εξυψώσεις».

* Το πεζογράφημα της συγκεκριμένης συλλογής που διαφέρει από τα υπόλοιπα είναι μάλλον το «Βουκουρέστι, αχ Βουκουρέστι», στο οποίο αφιέρωσε πρόσφατη ανάρτησή του ο Νίκος Σαραντάκος. Όπως σημειώνει ο Ν. Σ., πρόκειται για το μόνο από τα διηγήματα του βιβλίου που δεν είναι «πολεογραφικό», «αφού διηγείται ιστορίες ανθρώπων πιο πολύ και όχι της πόλης». Είναι, άλλωστε, το πιο σύνθετο από τα πεζογραφήματα, καθώς έχει διττή θεματολογία: σε πρώτο επίπεδο, ο κομμουνισμός, ή μάλλον η φοβία για τον κομμουνισμό. Σε δεύτερο (και ουσιαστικότερο) επίπεδο, η ελευθερία στον έρωτα.

[το κείμενο αυτό αποτέλεσε την εισήγηση στο εν λόγω βιβλίο του Γιώργου Ιωάννου στο πλαίσιο συνάντησης της Ελληνικής Λέσχης Ανάγνωσης Λουξεμβούργου (Ε.Λέ.Α.Λ.), στις 17 Μαΐου 2019]

Ρέκβιεμ για την Τρόικα;

Σύμβολο μιας πολιτικής σκληρής λιτότητας, που οδήγησε την ελληνική οικονομία σε μαρασμό και συρρίκνωση και μέρος του πληθυσμού σε εξαθλίωση, η «Τρόϊκα» αποτελεί κόκκινο πανί για αρκετούς Έλληνες, όπως και για την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ. Πόσο ρεαλιστική είναι, όμως, η επιθυμία να απαλλαγεί αμέσως η χώρα από την εποπτεία της;

Έχει εκφρασθεί η άποψη ότι κάτι τέτοιο ίσως είναι δυνατό σε νομικό επίπεδο, μέσω της αμφισβήτησης της νομιμότητάς της έναντι του πρωτογενούς και παράγωγου ενωσιακού δικαίου. Η άποψη αυτή, ωστόσο, είναι αμφιλεγόμενη τόσο σε νομικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Το ουσιώδες ζήτημα, όσον αφορά την τρόικα δεν είναι η νομιμότητά της, η οποία δεν μπορεί να αμφισβητηθεί με ιδιαιτέρως βάσιμες πιθανότητες επιτυχίας: η σύσταση του εν λόγω μηχανισμού προβλέφθηκε από συγκεκριμένες πράξεις και νομοθετικά κείμενα της Ένωσης (σημειωτέον ότι το άρθρο 13, παράγραφος 7, της Συνθήκης για τη θέσπιση του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας που υπογράφηκε στις Βρυξέλλες στις 2 Φεβρουαρίου 2012 διατήρησε την τρόικα ως εποπτική λύση και για τις μεταγενέστερες περιπτώσεις βοήθειας προς κράτη-μέλη, κάτι που διαπιστώθηκε και στην περίπτωση της Κύπρου). Επιπροσθέτως, τυχόν αποκλίσεις από το ενωσιακό δίκαιο θα μπορούσαν ενδεχομένως να δικαιολογηθούν με την επίκληση των έκτακτων συνθηκών στις οποίες η τρόικα οφείλει την ύπαρξή της: επρόκειτο για θεσμό που έπρεπε να στηθεί βιαστικά στην προσπάθεια άμεσης αντιμετώπισης μιας σοβαρής διατάραξης της οικονομίας κράτους μέλους.

Στη συνέχεια, δεν είναι βέβαιος ο τρόπος με τον οποίο θα ήταν δυνατό να αμφισβητηθεί η νομιμότητά της. Μπορεί, άραγε, να γίνει δεκτό ότι χωρεί ευθεία προσφυγή ιδιώτη ή κράτους-μέλους; Και ποια ακριβώς πράξη θα προσβληθεί; Επισημαίνεται ότι το Γενικό Δικαστήριο της ΕΕ, το οποίο αποφαίνεται ως πρωτοβάθμιο δικαιοδοτικό όργανο της Ένωσης επί ορισμένων θεμάτων, απέρριψε πρόσφατα σειρά προσφυγών που είχαν ασκήσει φυσικά και νομικά πρόσωπα κατά του Μνημονίου που υπέγραψαν η Κύπρος και ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας (ΕΜΣ). Το Γενικό Δικαστήριο είναι αρμόδιο να ελέγχει τη νομιμότητα των πράξεων των θεσμικών και λοιπών οργάνων και οργανισμών της Ένωσης, πλην όμως, στην περίπτωση του κυπριακού μνημονίου, αποφάνθηκε ότι, καθόσον ούτε η Κύπρος ούτε ο ΕΜΣ «περιλαμβάνονται στα θεσμικά ή άλλα όργανα ή οργανισμούς της Ένωσης […] δεν έχει αρμοδιότητα να ελέγξει τη νομιμότητα των πράξεων που εγκρίνουν από κοινού» (απόφαση T‑289/13, Ledra Advertising Ltd).

Απομένει, ως «ασφαλής» λύση, η υποβολή στο Δικαστήριο της ΕΕ σχετικής αίτησης προδικαστικής απόφασης από κάποιο ελληνικό δικαστήριο. Ποια θα ήταν, όμως, και στην περίπτωση αυτή τα προδικαστικά ερωτήματα; Θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν και τη νομιμότητα του ίδιου του οργάνου παρακολούθησης της συμμόρφωσης προς τους όρους που συνοδεύουν τη χρηματοπιστωτική συνδρομή ή το λογικότερο θα ήταν να ζητηθεί απάντηση σχετικά με το αν είναι σύμφωνες με το ενωσιακό δίκαιο συγκεκριμένες προβλέψεις των μνημονίων (λ.χ. σχετικές με το εργατικό δίκαιο); Όποια κι αν είναι η απάντηση, η διαδικασία είναι χρονοβόρα. Θα χρειαστεί, υπό τις καλύτερες συνθήκες, περίπου ένα έτος για την έκδοση μιας απόφασης με αβέβαιο αποτέλεσμα, ενώ οι πολιτικές ανάγκες απαιτούν ταχύτατες λύσεις.

Η αποδοχή, όμως, της τυπικής νομιμότητας του μηχανισμού, είτε ως βεβαιότητα είτε ως πιθανότητα, δεν συνεπάγεται ότι ο συγκεκριμένος μηχανισμός παρακολούθησης πρέπει να αναχθεί περίπου σε τοτέμ της δημοσιονομικής σταθερότητας και να παρουσιασθεί ως η «καλύτερη δυνατή λύση». Κάτι τέτοιο θα παρέβλεπε τόσο τον ad hoc χαρακτήρα της ως θεσμού όσο και τις σοβαρές αντιρρήσεις που έχουν εκφρασθεί όχι μόνο για τη δημοκρατική νομιμοποίησή της, αλλά και για την αποτελεσματικότητά της από αμιγώς τεχνοκρατική άποψη.

Στην πραγματικότητα, το ζήτημα της τρόικας είναι πρωτίστως πολιτικό. Και οι αντιρρήσεις δεν προέρχονται μόνο από την Ελλάδα ή την Αριστερά. Εκτός από τη γνωστή έκθεση και το συνακόλουθο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (Μάρτιος 2014), ορισμένες από τις σοβαρότερες ενστάσεις έχουν προβληθεί από τον νυν πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής,  Ζαν-Κλωντ Γιουνκέρ.

Την άνοιξη του 2014, και στο ίδιο το πρόγραμμά του ως υποψηφίου του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, ο Γιουνκέρ υποστήριζε: «Στο μέλλον, θα πρέπει να μπορέσουμε να αντικαταστήσουμε την τρόικα με μια δομή που θα διαθέτει ευρύτερη δημοκρατική νομιμοποίηση και θα πρέπει να λογοδοτεί σε μεγαλύτερο βαθμό για τις πράξεις της, δομή που θα βασίζεται στα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα και θα υπόκειται σε ενισχυμένο κοινοβουλευτικό έλεγχο, τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό επίπεδο».

Στις 16 Ιανουαρίου 2015, σε ομιλία του στο Στρασβούργο προς τους σπουδαστές της γαλλικής εθνικής σχολής δημόσιας διοίκησης (ENA), ο πρόεδρος της Επιτροπής επαναλάμβανε: «οι μηχανισμοί διαχείρισης της κρίσης που είχαμε ως τώρα στη διάθεσή μας δεν ήταν ιδιαιτέρως δημοκρατικοί. Υποστήριζα ανέκαθεν ότι πρέπει να προσθέσουμε μια δόση δημοκρατίας στην τρόικα». Κατόπιν, επανέφερε στον προβληματισμό το νομικό επιχείρημα περί συμβατού χαρακτήρα με τις Συνθήκες της ΕΕ, αναφερόμενος στις πρόσφατες προτάσεις του γενικού εισαγγελέα του ΔΕΕ Π. Κρουθ-Βιγιαλόν στην υπόθεση Gauweiler κ.λπ. (C‑62/14), σχετικά με το πρόγραμμα αγοράς ομολόγων κρατών μελών από την ΕΚΤ: κατά τον Ισπανό γενικό εισαγγελέα, η ΕΚΤ δεν μπορεί να καθορίζει το πρόγραμμα και ταυτόχρονα να ελέγχει την εφαρμογή του. Ως εκ τούτου, είναι εκ των πραγμάτων πιθανό να οδηγηθούμε σε τροποποίηση της μορφής του εποπτικού μηχανισμού. «Τούτο αποτελεί ένδειξη περί του ότι η τρόικα, με τη μορφή που γνωρίσαμε, μέχρι σήμερα δεν πρέπει να έχει πολύ μέλλον μπροστά της».

Τούτων δοθέντων, μπορούμε να ευελπιστούμε ότι η τρόικα θα… εξαερωθεί στο προσεχές μέλλον; Μια τέτοια προσδοκία παραβλέπει το πόσο δύσκολο θα είναι για τα ισχυρότερα κράτη-μέλη (και ειδικά τη Γερμανία), αλλά και για την ίδια την Ένωση να παραδεχθούν ότι έσφαλαν όσον αφορά τον τρόπο αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης. Η παραδοχή αυτή θα είναι κατά μείζονα λόγο δυσχερής, εάν φανεί ότι οδηγήθηκαν σ’ αυτήν υπό την πίεση της αριστερής κυβέρνησης ενός κράτους-μέλους με σοβαρότατες οικονομικές δυσχέρειες.

Είναι, συνεπώς, εξαιρετικά πιθανό, εάν η ελληνική κυβέρνηση επιθυμεί να απαλλαγεί από την τρόικα, να κληθεί συντόμως να της δώσει εκ νέου όρκο πίστης. Παράδοξο και μάλιστα ιδιαιτέρως ενοχλητικό! Σε αυτό το παιχνίδι τύπου και ουσίας, όμως, στο οποίο είναι εξαιρετικά δυσχερές να διακρίνει κάποιος τι άπτεται του πρώτου και τι της δεύτερης, το παράδοξο ενδέχεται, σε κάποιες περιπτώσεις, να αποδειχθεί καθοριστικής σημασίας. Γιατί πώς αλλιώς θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί μια ενδεχόμενη συμφωνία, που θα προέβλεπε ρητά την επανεξέταση σε καθορισμένο χρόνο της μορφής του μηχανισμού παρακολούθησης; Είναι ωστόσο παράτολμο να διακινδυνεύσει κάποιος οποιαδήποτε πρόβλεψη, ειδικά σε μια περίοδο που οι βεβαιότητες μοιάζουν να αμφισβητούνται από τα γεγονότα.

[Γράφτηκε για τα ΕΝΘΕΜΑΤΑ και δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 8ης Φεβρουαρίου 2015]

Ιστορίες κι αμαρτίες;

Μάιος 1941: Γερμανοί αλεξιπτωτιστές στην Κρήτη [φωτογραφία: Arthur Conry/ ψηφιοποίηση: Wiki-Ed]

Και ξαφνικά το ελληνόφωνο Διαδίκτυο πήρε φωτιά! Αιτία (ή αφορμή) η αναγόρευση του Γερμανού ιστορικού Χάιντς Α. Ρίχτερ σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Κρήτης. Η επίσημη τελετή αναβλήθηκε (κι έγινε τελικά υπό συνθήκες σχεδόν μυστικότητας) εξαιτίας αντιδράσεων, μια και ο ιστορικός κατηγορήθηκε ότι στο έργο του για τη Μάχη της Κρήτης επιχειρεί να συμψηφίσει τα εγκλήματα πολέμου που διέπραξε η Βέρμαχτ στη Κρήτη με την κρητική αντίσταση. Ακολούθησε πραγματική διαδικτυακή μάχη μεταξύ αντιπάλων κι υπερασπιστών του Ρίχτερ, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις ξέφυγε από κάθε λογική, την ώρα που η μια πλευρά εξαπέλυε κατηγορίες οι οποίες ξεκινούσαν από τον ιστορικό αναθεωρητισμό για να φτάσουν σε αυτήν του απολογητή του ναζισμού, ενώ οι εκπρόσωποι της άλλης επιδίδονταν σε ασκήσεις πραγματικού (όσο και αφελούς) αναθεωρητισμού («και γιατί να προβάλουν αντίσταση στους Γερμανούς αντί να κάτσουν στ’ αβγά τους;») ή απροκάλυπτου ρατσισμού σε βάρος των Κρητικών. Τελικά, πόσο δικαιολογημένη ήταν όλη αυτή η φασαρία;

Χάιντς Α. Ρίχτερ

Γεννημένος στο Χαϊλμπρόν της Βυρτεμβέργης το 1939, ο Ρίχτερ σπούδασε Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Μαννχάιμ. Κύριο αντικείμενο των μελετών του είναι η Ιστορία της (μητροπολιτικής) Ελλάδας και της Κύπρου κατά τον 20ό αιώνα. Έχει συγγράψει πλήθος βιβλίων για την περίοδο αυτή, τα περισσότερα από τα οποία έχουν μεταφραστεί και στα ελληνικά: η διδακτορική διατριβή του αφορούσε την Ελλάδα κατά το χρονικό διάστημα από το 1936 έως το 1946, ενώ στη συνέχεια ασχολήθηκε με θέματα όπως ο βρετανικός επεμβατισμός στα ελληνικά πράγματα, η Ελλάδα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ιστορία της Κύπρου από τα τέλη του 19ου αιώνα, η Εθνική Αντίσταση κ.ο.κ. Είναι επίσης συνιδρυτής του επιστημονικού περιοδικού Θέτις που ασχολείται με την αρχαιοελληνική Ιστορία και την αρχαιολογία στην Ελλάδα και την Κύπρο. Το 2011 κυκλοφόρησε η μονογραφία του για τη Μάχη της Κρήτης με τίτλο Operation Merkur: Die Eroberung der Insel Kreta im Mai 1941, η οποία κυκλοφόρησε μεταφρασμένη στα ελληνικά την ίδια χρονιά ως «Η Μάχη της Κρήτης» και η οποία φαίνεται ότι προκάλεσε τις αντιδράσεις στις οποίες αναφερθήκαμε.

Το συγκεκριμένο βιβλίο αποτελεί πολύτιμη πηγή στοιχείων ειδικά σε ό,τι αφορά τους λόγους που οδήγησαν τη ναζιστική Γερμανία στην απόφαση να καταλάβει το νησί, καθώς και τη δράση της Βέρμαχτ τόσο στο πλαίσιο της Επιχείρησης Ερμής όσο και μετά την κατάληψη της Κρήτης. Είναι αλήθεια ότι στις προσωπικές κρίσεις του, ο Ρίχτερ φαίνεται να διάκειται από μάλλον ευμενή στάση όσον αφορά τη Βέρμαχτ, ενώ αρκετά εμφανής είναι και η επικριτική στάση του ως προς τον ρόλο των Βρετανών (θέμα το οποίο δεν συζητήθηκε καθόλου στις ελληνικές διαδικτυακές αψιμαχίες). Ως προς το πρώτο ζήτημα, πράγματι επισημαίνει τη σχέση μεταξύ σκληρότητας της κρητικής αντίστασης και βιαιότητας των γερμανικών αντιποίνων, εκτιμώντας ότι η πρώτη εξηγεί και εν μέρει (αλλά μόνον εν μέρει) δικαιολογεί τη δεύτερη. Επιπλέον, ο Ρίχτερ επιχειρεί να στηρίξει την εκ μέρους του δικαιολόγηση της στάσης της Βέρμαχτ στο νομικό πεδίο: η αντίσταση των Κρητικών είναι τέτοια που απαλλάσσει τον γερμανικό στρατό από την υποχρέωση τήρησης των κανόνων του δικαίου του πολέμου. Τέλος, δείχνει εκτίμηση προς το πρόσωπο του Κουρτ Στούντεντ, του Γερμανού στρατηγού που ήταν επικεφαλής των δυνάμεων που μετείχαν στην Επιχείρηση Ερμής και οποίος ανέλαβε στη συνέχεια τη στρατιωτική διοίκηση του νησιού. Ο Στούντεντ, όμως, εμπλέκεται σε δύο υποθέσεις που βάσιμα μπορούν να χαρακτηρισθούν ως εγκλήματα πολέμου: την εκτέλεση αμάχων στο Κοντομαρί και την Καταστροφή της Καντάνου.

 

 

 

 

 

 

 

 

Αρκούν οι παραπάνω απόψεις για να προσαφθεί στον Χ. Α. Ρίχτερ η κατηγορία του ιστορικού αναθεωρητισμού και, ακόμη χειρότερα, να εμφανισθεί ως απολογητής του ναζισμού; Ας επιχειρήσουμε να εξετάσουμε τα δεδομένα με σχετική ψυχραιμία.

Γερμανοί στρατιώτες μπροστά στους τάφους νεκρών συντρόφων τους [πηγή: Bundesarchiv, Bild 141-0848 / CC-BY-SA]

Πράγματι, οι γερμανικές δυνάμεις στην Κρήτη βρέθηκαν αντιμέτωπες εκτός από τις τακτικές βρετανικές κι ελληνικές δυνάμεις και με μια εξαιρετικά σθεναρή αντίσταση του γηγενούς πληθυσμού. Είναι επίσης γεγονός ότι υπήρξαν και περιπτώσεις βίας που μπορεί να εκπλήττουν δυσάρεστα: πρόκειται για πράξεις τελετουργικής σκύλευσης του νεκρού εχθρού με τον διττό σκοπό του εκφοβισμού των επιζώντων αντιπάλων και της εκδίκησης για την εισβολή στα πατρογονικά εδάφη. Οι πρακτικές αυτές είναι αρχαίες όσο και ο πόλεμος μεταξύ ανθρώπων και ευεξήγητες στο πλαίσιο της συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας. Η γερμανική αντίδραση, τόσο στην αρχική στάση των Κρητικών όσο και στη συνεχιζόμενη αντίστασή τους, ήταν μια σειρά από αντίποινα βιαιότητας πρωτοφανούς για τη «Δυτική» Ευρώπη. Αντίστοιχα εγκλήματα πολέμου διαπράχθηκαν σε χώρες της Δύσης μόνον προς το τέλος της γερμανικής κατοχής και υπό την πίεση της προέλασης των συμμαχικών δυνάμεων (αφαιρούμε προς το παρόν από την εξίσωση τα μαζικά εγκλήματα πολέμου στο Ανατολικό Μέτωπο, μια και πρόκειται για μια διαφορετική ιστορία που ξεπερνά την πιο νοσηρή ανθρώπινη φαντασία).

Από τη σφαγή στο Κοντομαρί [πηγή: Bundesarchiv, Bild 101I-166-0525-39 / Weixler, Franz Peter / CC-BY-SA]

Αποτελεί ιστορικό αναθεωρητισμό η προσπάθεια του Ρίχτερ να εξηγήσει τη βιαιότητα της Βέρμαχτ εμφανίζοντάς την ως αντίδραση στην κρητική αντίσταση; Όχι, γιατί το επιχείρημα δεν είναι νέο: ήταν η κύρια γραμμή άμυνας των Γερμανών στρατιωτικών που κατηγορήθηκαν για εγκλήματα πολέμου στην Κρήτη. Εκτός από παλαιό, το επιχείρημα υπήρξε και αρκετά αποτελεσματικό, τουλάχιστον για εκείνους που αιχμαλωτίστηκαν από τους δυτικούς συμμάχους. Ο Στούντεντ καταδικάστηκε από βρετανικό στρατοδικείο σε πενταετή κάθειρξη για εγκλήματα σε βάρος Βρετανών αιχμαλώτων. Δεν καταδικάστηκε για τα εγκλήματα των οποίων θύματα υπήρξαν άμαχοι, ούτε κι οι Βρετανοί δέχτηκαν το αίτημα έκδοσής του που είχε υποβάλει η Ελλάδα. Τελικά ο Στούντεντ εξέτισε λιγότερα από τρία χρόνια κι αποφυλακίστηκε για «ιατρικούς λόγους» (πέθανε σε ηλικία 88 ετών το 1978). Φαίνεται ότι μόνον η ελληνική δικαιοσύνη καταδίκασε Γερμανούς στρατιωτικούς για εγκλήματα πολέμου στην Κρήτη με θύματα αμάχους: λ.χ. για το Ολοκαύτωμα της Βιάννου καταδικάστηκε το 1947 κι εκτελέστηκε το 1947 στην Αθήνα ο «Χασάπης της Κρήτης» στρατηγός πεζικού Φρίντριχ-Βίλχελμ Μύλλερ (είχε αιχμαλωτισθεί στην Ανατολική Πρωσία από τους Σοβιετικούς οι οποίοι τον εξέδωσαν στην Ελλάδα), Μαζί του εκτελέστηκε, για το σύνολο των γερμανικών εγκλημάτων πολέμου στην Κρήτη, κι ο (αποστρατευθείς λόγω ψυχολογικών προβλημάτων) στρατηγός αλεξιπτωτιστών Μπρούνο Μπρώυερ (αυτός μάλλον από ατυχία και πληρώνοντας κυρίως για τα εγκλήματα άλλων).

Κουρτ Στούντεντ

Είναι θεμιτή η στάση ενός ιστορικού, κατά μείζονα λόγο Γερμανού, ο οποίος κρίνει με σχετική επιείκεια τη δράση της Βέρμαχτ; Κατά τη γνώμη μου είναι, εφόσον δεν παραμορφώνει πραγματικά περιστατικά, δεν αλλοιώνει τα ιστορικά στοιχεία και διευκρινίζει με απόλυτη σαφήνεια πότε εκφέρει υποκειμενικές κρίσεις. Σε γενικές γραμμές, οι προϋποθέσεις αυτές μάλλον συντρέχουν στην περίπτωση του βιβλίου του Ρίχτερ (λ.χ. οι επίμαχες απόψεις του παρατίθενται σε χωριστό κεφάλαιο, αφού έχουν εκτεθεί τα γεγονότα). Σε παλαιότερη συνέντευξή του (πριν την έκδοση του βιβλίου για τη Μάχη της Κρήτης), ο Ρίχτερ είχε δηλώσει τα εξής: «Καθόσον με αφορά, παρουσιάζω τα ιστορικά γεγονότα και κατόπιν προσπαθώ να τα ερμηνεύσω. Αυτό που έχει πραγματικά μεγάλη σημασία είναι να παρουσιάσω τα γεγονότα με τέτοιο τρόπο ώστε όποιος τα διαβάσει να έχει τη δυνατότητα να καταλήξει σε συμπεράσματα που ίσως να είναι διαφορετικά από τα δικά μου. Και φυσικά, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ένα πράγμα. Δεν υπάρχει μία και μοναδική ιστορική αλήθεια. Αυτή αποτελεί το άθροισμα όλων των αληθινών ιστοριών». Το βιβλίο του απευθύνεται στον στοιχειωδώς πεπαιδευμένο αναγνώστη ιστορικών συγγραμμάτων, ο οποίος μπορεί να φιλτράρει τις απόψεις του ιστορικού, διαχωρίζοντάς τες από τα στοιχεία και κρίνοντας αν θα τις αποδεχθεί ή θα τις απορρίψει.

Τούτου δοθέντος, η υπό κρίση άποψη του Γερμανού ιστορικού δεν είναι δυνατόν να με βρεί σύμφωνο. Όποια κι αν είναι η μορφή αντίστασης σε έναν εισβολέα δεν είναι δυνατόν να δικαιολογήσει τα αντίποινα του δεύτερου που πληρούν τον ορισμό του εγκλήματος πολέμου. Η προσωπική διαφωνία μου, όμως, δεν θα με οδηγήσει σε συνολική απόρριψη του έργου του ιστορικού ούτε στη διατύπωση κατηγοριών (εντός κι εκτός εισαγωγικών).

Είναι θεμιτή η απόφαση του Πανεπιστημίου Κρήτης να τιμήσει έναν ιστορικό με απόψεις αμφιλεγόμενες για αρκετούς: Δεν ξέρω αν μου πέφτει λόγος κι άλλωστε, για λόγους αρχής, τάσσομαι υπέρ της αυτονομίας των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Υπενθυμίζω, πάντως, ότι η Ελληνική Δημοκρατία είχε ήδη τιμήσει τον Χ. Α. Ρίχτερ, απονέμοντάς του, το 2000, τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικα.

Είναι θεμιτές οι αντιδράσεις των Κρητικών που αισθάνονται προσβεβλημένοι από τις απόψεις του Γερμανού ιστορικού; Νομίζω πως ναι (ακόμη κι αν θεωρώ υπερβολικό τον τρόπο εκδήλωσής τους). Εφόσον έτσι έκριναν, έχουν κάθε δικαίωμα να εκφράσουν τη διαφωνία τους (εντός λογικών ορίων). Εξακολουθώ πάντως να πιστεύω ότι οι διαφωνία επί ιστορικών θεμάτων πρέπει να εκφράζεται με διαφορετικό τρόπο.

Τι θεωρώ αθέμιτο σε όλη αυτήν την ιστορία; Τις παρεκτροπές κάποιων δήθεν υπερασπιστών του ιστορικού. Μιλώ για εκείνους που δίχως καθόλου αναστολές εξέφρασαν ένα χυδαίο ρατσισμό σε βάρος συλλήβδην των Κρητικών, λατρεύοντας τα πιο απεχθή στερεότυπα και αναγορεύοντας τη συλλογική ευθύνη ως μέτρο υπέρτατης κρίσης. Συνοδεύοντας τις «απόψεις» τους αυτές με θεωρίες περί μάταιου κι επιζήμιου χαρακτήρα της οποιασδήποτε αντίστασης στον κατακτητή δεν υπονόμευσαν μόνο τον υποτιθέμενο στόχο τους, αλλά κι απέδειξαν ότι αδυνατούν να κατανοήσουν θεμελιώδεις αρχές της ηθικής και, φυσικότατα, της Ιστορίας.

Να ελπίσουμε, άραγε, ότι την επόμενη φορά που θα ανακύψει διαμάχη σχετικά με κάποιο σύγγραμμα Ιστορίας θα υπάρξει περισσότερη ψυχραιμία και λογική;

Γράμματα από το Μέτωπο

«[Υπάρχει] βεβαίως μια σημαντική διαφορά μεταξύ του αυτουργού και του θύματος του εγκλήματος. Για τον αυτουργό, το έγκλημα είναι ένα στοιχείο της Ιστορίας και όχι η κύρια πλοκή της. Για το θύμα, το έγκλημα είναι η ίδια η Ιστορία.» (Τίμοθυ Σνάυντερ, πρόλογος στο « Lettres de la Wehrmacht » της Μαρί Μουτιέ, σελ. 8)

Στο βιβλίο της «Επιστολές της Βέρμαχτ» που κυκλοφόρησε τον περασμένο Σεπτέμβριο, η νεαρή Γαλλίδα ιστορικός Μαρί Μουτιέ παραθέτει και σχολιάζει περισσότερες από εκατό επιστολές που έγραψαν Γερμανοί στρατιώτες, υπαξιωματικοί και αξιωματικοί (σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις προερχόμενοι εξ εφέδρων) κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι επιστολές προέρχονται από το αρχείο του Μουσείου Επικοινωνιών στο Βερολίνο. Αυτές που επελέγησαν να δημοσιευθούν καλύπτουν ολόκληρη τη χρονική διάρκεια κι όλα τα μέτωπα του πολέμου. Παρουσιάζονται με χρονολογική σειρά, σε τρία μέρη που αντιστοιχούν στις κύριες φάσεις του Β΄ ΠΠ: 1939-1941, δηλαδή την εποχή των θριάμβων της Βέρμαχτ, 1942-1943, όταν η πολεμική σύγκρουση φτάνει στον παροξυσμό της, και 1944-1945, εποχή της υποχώρησης και της τελικής ήττας. Σε κάποιες περιπτώσεις, περιλαμβάνονται περισσότερες της μίας επιστολές του ίδιου στρατιώτη, στοιχείο που παρέχει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να παρακολουθήσει τις ψυχολογικές μεταπτώσεις του επιστολογράφου αναλόγως της εξέλιξης του πολέμου.

Τα γράμματα αυτά δεν έχουν ιδιαίτερες λογοτεχνικές ή φιλοσοφικές αξιώσεις. Οι στρατιώτες της Βέρμαχτ απευθύνονται στα προσφιλή τους πρόσωπα (τις γυναίκες και τα παιδιά τους, τους γονείς και τ’ αδέλφια τους). Γράφουν συνήθως για το φαγητό και τις συνθήκες διαβίωσης, ρωτούν για τα προβλήματα που απασχολούν τους οικείους τους στην καθημερινότητά τους. Ο ίδιος ο πόλεμος εμφανίζεται στις επιστολές με όσο πιο διακριτικό τρόπο γίνεται: οι άνδρες της Βέρμαχτ δεν θέλουν σε καμιά περίπτωση να επιτείνουν την ανησυχία των αγαπημένων τους. Από όλες αυτές τις απόψεις, οι επιστολές καταδεικνύουν το απολύτως ανθρώπινο πρόσωπο των ανδρών που διεξήγαγαν τον πιο φονικό πόλεμο της Ιστορίας.

Οι ελληνικές επιστολές: Τρεις από τις επιστολές παρουσιάζουν ελληνικό ενδιαφέρον. Η επιστολή της 12ης Μαΐου 1941 γράφτηκε στο Λουτράκι από έναν αλεξιπτωτιστή 22 ετών (κεφ. 19, Ένας αλεξιπτωτιστής στην Ελλάδα, σελ. 107-108). Η κύρια έγνοια του είναι ο ανεφοδιασμός κι η εξεύρεση τροφής. Κατά τα λοιπά, αναρωτιέται με κάποια δόση ειρωνίας «πού πρόκειται να προσγειωθούμε στη συνέχεια, ανάμεσα στους Ινδούς ή στους Ζουλού;… Αφού κατακτήσουμε τον Νότιο Πόλο, θα χρειαστεί να πολεμήσουμε και για τον Βόρειο!». Οκτώ ημέρες αργότερα, ο αλεξιπτωτιστής Χουμπέρτους Γκ, της 7ης Μεραρχίας θα σκοτωθεί στη Μάχη της Κρήτης.

Γερμανοί αλεξιπτωτιστές στην Κρήτη, Μάιος του 1941. Πηγή: Bundesarchiv, Bild 141-0864 / CC-BY-SA

Οι άλλες δύο «ελληνικές» επιστολές ανήκουν στον Καρλ Κ., διδάκτορα φιλοσοφίας από το Μεκλεμβούργο, ο οποίος εργαζόταν ως καθηγητής σε λύκειο (κεφ. 27, Πύρρειος νίκη, σελ. 129-132/ κεφ. 41, Ελληνικά κεράσια, σελ. 177-178). Υπηρετεί σε μονάδα αντιαεροπορικής άμυνας της Λουφτβάφφε και με την ιδιότητα αυτή βρίσκεται στην Κρήτη αμέσως μετά την κατάληψή της από τους Γερμανούς. Το μεγαλύτερο μέρος της πρώτης επιστολής, η οποία γράφτηκε στις 21 Αυγούστου 1941 κι απευθύνεται στη μητέρα του συγγραφέα, είναι αφιερωμένο στους συντρόφους που έπεσαν στη μάχη και στη σθεναρή αντίσταση που προβάλλουν οι Κρητικοί αντάρτες. Οι εκτελέσεις ως αντίποινα παρουσιάζονται με απόλυτη φυσικότητα ως η δέουσα απάντηση, Ωστόσο, ο Καρλ Κ. αφήνει να φανούν και τα πιο λόγια ενδιαφέροντά του: επισημαίνει ότι για να πάει από το σχολείο που χρησιμοποιεί η μονάδα του ως στρατώνα στην πόλη του Ηρακλείου πρέπει να περάσει από το ενετικό φρούριο του λιμανιού. Και στη δεύτερη επιστολή του (16-18 Μαΐου 1942) μνημονεύει τις επισκέψεις του στους αρχαιολογικούς χώρους της Κνωσσού και της Φαιστού.

Βία κι εγκλήματα πολέμου: Η βία και τα εγκλήματα πολέμου εμφανίζονται μάλλον σπάνια στα γράμματα των στρατιωτών και δικαιολογούνται σχεδόν πάντα με τα στερεότυπα της ναζιστικής προπαγάνδας (οι «εκφυλισμένοι» Γάλλοι, οι «βρόμικοι καθυστερημένοι υπάνθρωποι» Σλάβοι, η «ιουδαιοπλουτοκρατία» κ.ο.κ.). Η σφαγή του Μπάμπι Γιαρ, οι χιλιάδες Εβραίοι και Ρώσοι εκτελεσμένοι μνημονεύονται απλώς ως αριθμοί, ως αναγκαία θύματα για την επικράτηση της Νέας Τάξης. Στην καλύτερη των περιπτώσεων κάποιος στρατιώτης μπορεί να εκφράσει θεωρητικά τη συμπάθειά του για τα βάσανα του Άλλου, αλλά αυτή η συμπάθεια δεν μπορεί να μεταφραστεί σε πράξεις, μια και το καθήκον επιτάσσει διαφορετικά.

Ενδεικτική της τελευταίας κατηγορίας είναι η επιστολή του Κουρτ Χ., γεννημένου στο Βερολίνο το 1903 και κοσμηματοπώλη εν καιρώ ειρήνης (κεφ. 37, Ο Δεσμοφύλακας, 20 Μαρτίου 1942, σελ. 163-166). Ο Κουρτ Χ. υπηρετεί στο 303ο Τάγμα Πεζικού: βρίσκεται στο Κόβελ της βορειοδυτικής Ουκρανίας και η αποστολή του είναι να φρουρεί Σοβιετικούς αιχμαλώτους πολέμου. Το γράμμα του είναι, κατά το μεγαλύτερο μέρος, μια ερωτική εξομολόγηση προς τη γυναίκα του Κουρτ, την Ντίτα: ξεκινά με εντελώς ρομαντικό ύφος («Τ’ αστέρια λάμπουν! Διάλεξα το πιο ωραίο, εσένα!») για να εξελιχθεί σε προτάσεις σεξουαλικού περιεχομένου και να ολοκληρωθεί με μια πραγματεία περί συζυγικής πίστης κι απιστίας, διανθισμένη με παραδείγματα. Πιο πριν, όμως, ο Κουρτ Χ. έχει μιλήσει για τα μαρτύρια των αιχμαλώτων κι έχει εγκωμιάσει την αφοσίωση των γυναικών τους, οι οποίες δεν διστάζουν να διανύσουν με τα πόδια τα 500 χιλιόμετρα που χωρίζουν το Κόβελ από το Κίεβο, μέσα στο χιόνι, το πολικό ψύχος, το σκοτάδι και τους κινδύνους του πολέμου, μόνο και μόνο για να δουν μήπως ο άντρας τους βρίσκεται μεταξύ των αιχμαλώτων, πολλές φορές μάταια, κάποιες άλλες δίχως να έχουν καν τη δυνατότητα να του μιλήσουν έστω και για δυο λεπτά!  Ο δεσμοφύλακας νιώθει συμπόνια, αλλά το καθήκον δεν του επιτρέπει να κάνει κάτι. Και το καθήκον δεν είναι δυνατό να τεθεί υπό αμφισβήτηση.

Γερμανοί στρατιώτες προχωρούν στη ρωσική στέπα, πιθανότατα προς το Σταλινγκράντ (Αύγουστος ή Σεπτέμβριος 1942). Πηγή: Bundesarchiv, Bild 101I-217-0465-32A / Klintzsch / CC-BY-SA

Αμφισβήτηση: Όποιος αναζητήσει στις επιστολές αυτές στοιχεία αμφισβήτησης του ναζιστικού συστήματος αξιών και του «δίκαιου» χαρακτήρα του πολέμου που διεξάγει η Γερμανία θα απογοητευθεί. Ακόμη και τα γράμματα των τελευταίων μηνών του πολέμου, που αποπνέουν αναμφίβολα μια μοιρολατρική αποδοχή της συντριβής, δεν εκφράζουν κάποια αμφισβήτηση. Στην πραγματικότητα, η μεγάλη πλειονότητα των επιστολών είναι σύμφωνη με το ιδεώδες πρότυπο του γενναίου στρατιώτη που πάνω απ’ όλα βάζει το καθήκον του προς την πατρίδα. Οι λιγοστές που αποκλίνουν από το πρότυπο αυτό εκφράζουν είτε δυσκολίες προσαρμογής (κάποιος νέος από αριστοκρατική οικογένεια νιώθει να πνίγεται ανάμεσα σε παιδιά λαϊκότερων τάξεων που αδυνατούν να εκτιμήσουν τα ενδιαφέροντά του για τα γράμματα και τις τέχνες) είτε τον προσωπικό φόβο κάποιου για τη ζωή του (χαρακτηριστικό το παράδειγμα ενός στρατιώτη που τελικά λιποτακτεί στους Αμερικανούς ενώ υπηρετεί στην Ιταλία).

Ζωή και πεπρωμένο: Ποιο είναι τελικά το στοιχείο που καθιστά ορισμένες επιστολές πραγματικά συγκλονιστικές; Μα, φυσικά, η συγκυρία και το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο αυτές εντάσσονται. Το γεγονός ότι κάποιες από αυτές είναι και οι τελευταίες του επιστολογράφου, όπως εκείνη που υπαγορεύει ο βαριά τραυματίας στη μητέρα ενός άλλου τραυματισμένου συντρόφου του σ’ ένα στρατιωτικό νοσοκομείο του Τορν, λίγες μέρες πριν πεθάνει. Πρωτίστως, η αποδοχή του πεπρωμένου, του ενδεχόμενου του θανάτου.

Κάποιες φορές, η στάση αυτή συνοδεύεται από ηρωικές δηλώσεις, από τη διατράνωση της πίστης στα εθνικά ιδεώδη. Όπως ακριβώς στην επιστολή που γράφει την Πρωτοχρονιά του 1945, κάπου στην Τσεχοσλοβακία, ο Άντολφ Ντ. από το Αννόβερο στη γυναίκα του, ενώ το σπίτι τους έχει καταστραφεί από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς (κεφ. 89, Πρωτοχρονιά 1945, σελ. 303-306):

«Όταν θα ξαναβρεθώ κοντά σας, θα τα ξαναχτίσουμε όλα μαζί… Αν πάλι η μοίρα δεν το θελήσει να ξαναγυρίσω, μη με θρηνήσεις, θα έχω δώσει τη ζωή μου για σένα και τα παιδιά, για να μπορέσουν αυτά να μεγαλώσουν σ’ ένα καλύτερο κόσμο κι εσύ να τα συνοδέψεις σ’ ένα λαμπρότερο μέλλον. Οργάνωσε το σπίτι μας σαν να βρίσκομαι πάντα δίπλα σας. Θέλω να συνεχίσετε να ζείτε ευτυχισμένοι και δίχως εμένα…» [ο Άντολφ Ντ. αιχμαλωτίστηκε από τους Αμερικανούς λίγο πριν το τέλος του πολέμου κι είχε την τύχη να επιστρέψει στην οικογένειά του μετά από λίγες μόνο ημέρες αιχμαλωσίας].

Μάρτιος 1944, γερμανικές μονάδες τεθωρακισμένων προχωρούν για να ενισχύσουν τον θύλακο του Κορσούν. Πηγή: Bundesarchiv, Bild 101I-090-3913-24 / Etzhold / CC-BY-SA

Σε άλλες περιπτώσεις όμως, κι αυτό είναι ακόμη πιο τραγικό, ο στρατιώτης που έχει συμβιβαστεί με την ιδέα του θανάτου προσπαθεί να πείσει την οικογένειά του ότι όλα πηγαίνουν καλά, σχεδόν σαν να απουσιάζει απλώς σε κάποιο επαγγελματικό ταξίδι. Χαρακτηριστικά είναι τα τελευταία γράμματα του Αλόις Σ. από το Ζάαρ στη γυναίκα του, ενώ ο στρατιώτης υπηρετεί στο Ανατολικό Μέτωπο, τον Νοέμβριο του 1942 (κεφ. 54, Τα Σκοτάδια, σελ 209-211).

«Ανατολικό Μέτωπο, 25 Νοεμβρίου 1942

Γλυκιά, μικρή μου Φρίντα!

Μια και δεν έχω πολύ χρόνο στη διάθεσή μου για να σου γράψω γράμμα, αλλά δεν θέλω και να σε κάνω να περιμένεις, σου στέλνω αυτήν την καρτούλα.Είμαι πάντα καλά, το ίδιο ελπίζω και για σας στο σπίτι! Σε φιλώ! Πολλά φιλιά και στα παιδιά μας!

Ο Αλόις σου, ο μπαμπάς σας».

Την ίδια μέρα, ο Κόκκινος Στρατός εξαπολύει μια φοβερή αντεπίθεση κατά των γερμανικών δυνάμεων του θυλάκου του Ρζέφ. Ο Αλόις Σ. πέφτει στο πεδίο της μάχης λίγες ώρες αφότου διαβεβαίωνε τη γυναίκα και τα παιδιά του ότι όλα πήγαιναν καλά…

Η ιστορικός επισημαίνει ότι αυτοί, οι τόσο ανθρώπινοι και τρυφεροί στρατιώτες, ήταν ακριβώς εκείνοι που «διέπραξαν το ανεπανόρθωτο». Η οικειότητα που δημιουργεί η ανάγνωση των επιστολών αυτών αποτελεί ευκαιρία περισυλλογής σχετικά με τον ανθρώπινο χαρακτήρα και τον διαρκή κίνδυνο επανάληψης μιας δολοφονικής επιχείρησης τέτοιου μεγέθους. «Ο πόλεμος, κατά μείζονα λόγο ο πιο φρικαλέος δυνατός, δεν είναι υπόθεση γραφειοκρατικών μηχανών. Ήταν, είναι και θα είναι υπόθεση ανθρώπων» (σελ. 40).

[Marie MOUTIER, avec la participation de Fanny CHASSAIN-PICHON, préface de Timothy SNYDER «Lettres de la Wehrmacht», Perrin, Παρίσι 2014, 338 σελ.]

Μια φωτογραφία

 

Άχαρη και δύσκολη αποστολή… όχι ακριβώς αυτή του δικηγόρου του διαβόλου, αλλά η εξέταση του απόλυτου κακού με τη στοιχειώδη αντικειμενικότητα.

Εξ αφορμής της επίσκεψης συγγνώμης του προέδρου της ΟΔΓ και σε μια προσπάθεια να αμφισβητηθεί η ειλικρίνεια ή έστω η πρακτική αποτελεσματικότητα τέτοιων ενεργειών κυκλοφορεί ευρέως στο ΦΜΠ μια φωτογραφία. Απεικονίζει ένα Γερμανό στρατιώτη που είναι έτοιμος να πυροβολήσει μια μητέρα που κρατά το παιδί της στην αγκαλιά. Στην εκδοχή που αναπαράγεται στα ΜΚΔ συνοδεύεται από τίτλο «Δίστομο. 10 Ιουνίου 1944. Ο Ναζί σκοτώνει τη μάνα που κρατάει στην αγκαλιά το παιδί της».

Η φωτογραφία, όμως, δεν έχει καμία σχέση με την απεχθέστατη σφαγή στο Δίστομο. Ούτε το τοπίο αντιστοιχεί στην ημιορεινή μορφολογία της βοιωτικής κωμόπολης ούτε ο στρατιώτης φέρει τα διακριτικά των Βάφφεν Ες Ες που διέπραξαν τη σφαγή.

Πρόκειται για μια από τις γνωστότερες φωτογραφίες που εξεικονίζουν τη ναζιστική θηριωδία. Σύμφωνα με την εκδοχή που υποστηρίζει τη γνησιότητα του ντοκουμέντου, φέρει στην οπίσθια πλευρά της σημείωση στα γερμανικά, με την οποία διευκρινίζεται ότι ελήφθη στο Ιβανγκόραντ της Ουκρανίας το 1942 και αφορά εκκαθαριστική επιχείρηση κατά των Εβραίων του Κιέβου. Εστάλη σε επιστολή από Γερμανό στρατιώτη που υπηρετούσε στο Ανατολικό Μέτωπο, αλλά την υπέκλεψαν στο ταχυδρομείο της Βαρσοβίας μέλη της πολωνικής αντίστασης. Κατέληξε στα χέρια του έφηβου τότε Γέρζυ Τομασέφσκι, ο οποίος την έστειλε προς δημοσίευση το 1959, με την ευκαιρία της έκδοσης ενός βιβλίου μνήμης για τα εγκλήματα του Β’ ΠΠ για την επιμέλεια του οποίου ήταν υπεύθυνος μαζί με τον Ταντέους Μάζουρ.

Το 1962 υποστηρίχθηκε στον γερμανικό Τύπο η άποψη ότι η φωτογραφία ήταν πλαστή, για τον λόγο ότι ο στρατιώτης της φωτογραφίας δεν φορά την κανονική γερμανική στολή ούτε κρατά όπλο από αυτά που χρησιμοποιούσαν οι ναζιστικές δυνάμεις. Προβλήθηκε επίσης το επιχείρημα ότι από τη φωτογραφία δεν προέκυπτε η οργάνωση, μεθοδικότητα και πειθαρχία που χαρακτήριζε τις επιχειρήσεις μαζικών εκτελέσεων που διέπραξαν οι Γερμανοί. Οι Τομασέφσκι και Μάζουρ απάντησαν δημοσιεύοντας κι άλλες φωτογραφίες από την ίδια επιχείρηση, μαζί με τις χειρόγραφες σημειώσεις στα γερμανικά που έφεραν στο πίσω μέρος τους.

Το συμπέρασμα είναι ότι η γνησιότητα της φωτογραφίας είναι μεν πιθανή, όχι όμως και απολύτως αποδεδειγμένη.

Είναι θεμιτό να χρησιμοποιείται ως υπόμνηση της ναζιστικής θηριωδίας; Είναι σκόπιμο εν γένει να επιχειρούμε να προκαλέσουμε τη συναισθηματική φόρτιση σχετικά με θέματα που απαιτούν ψυχραιμία στην αντιμετώπισή τους, ακόμη και στην περίπτωση της επιβεβλημένης καταδίκης του απεχθέστερου κακού; Δεν έχω εύκολη απάντηση. Κι εγώ ο ίδιος έχω αναδημοσιεύσεις φωτογραφίες σχετικές με το Ολοκαύτωμα, επιδιώκοντας να συγκινήσω και να παρακινήσω με τον τρόπο αυτό στην καταδίκη των εγκλημάτων. Καταλήγω στην απάντηση ότι ναι, πρέπει, αλλά με προσοχή, υπευθυνότητα και δίχως λαθροχειρίες.

[Facebook, 8 Μαρτίου 2014]

Κυνίσκα

Πέλοψ και Ιπποδάμεια

«Σπάρτας μὲν βασιλῆες ἐμοὶ
πατέρες καὶ ἀδελφοί, ἅρματι δ’ ὠκυπόδων ἵππων
νικῶσα Κυνίσκα εἰκόνα τάνδ’ ἔστασεν μόναν
δ’ ἐμέ φαμι γυναικῶν Ἑλλάδος ἐκ πάσας τόν
δε λαβεν στέφανον.»

Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας η 8η Μαρτίου κι ευκαιρία να θυμηθούμε την πρώτη γυναίκα που νίκησε σε Ολυμπιακούς Αγώνες της Αρχαιότητας.

Αν δεν γνωρίζετε την ιστορία αυτή ευλόγως θα απορήσετε: πώς υπήρξε γυναίκα Ολυμπιονίκης, όταν δεν επιτρεπόταν στις γυναίκες όχι μόνο να αγωνίζονται, αλλά ούτε καν να παρακολουθούν τους αγώνες ως θεατές.
Έχει, όμως, η Ιστορία και τις παγίδες της: στα αγωνίσματα αρματοδρομίας δεν ανακηρυσσόταν Ολυμπιονίκης ο ηνίοχος, αλλά ο ιδιοκτήτης του άρματος και των αλόγων!

Κόρη βασιλιά (του Ευρυποντίδη Αρχίδαμου Β΄) κι αδελφή βασιλιάδων (ετεροθαλής αδελφή του Άγιδος Β΄ και αμφιθαλής του Αγησίλαου Β΄), η Κυνίσκα νίκησε στο αγώνισμα του τέθριππου στους Ολυμπιακούς αγώνες του 396 π.Χ. και υπεράσπισε με επιτυχία τον τίτλο της σ’ εκείνους του 392 π.Χ. Μετά την Κυνίσκα υπήρξαν κι άλλες νικήτριες στις αρματοδρομίες των Ολυμπιακών Αγώνων, οι περισσότερες Σπαρτιάτισσες (όπως η Εὐρυλεωνίς). Βοηθούσαν, άλλωστε, κι οι νόμοι της Σπάρτης. Όχι μόνο γιατί επιφύλασσαν στις γυναίκες μια θέση κάπως καλύτερη απ’ ό,τι οι νόμοι των άλλων ελληνικών πόλεων. Αλλά και γιατί επέβαλλαν αυστηρούς περιορισμούς ως προς την ιδιοκτησία στους Σπαρτιάτες πολίτες: η απλούστερη λύση για έναν Όμοιο προκειμένου να καταστρατηγήσει τους νόμους αυτούς ήταν φυσικά να εμφανίζει τη γυναίκα του ως κύριο της περιουσίας! Κάπως έτσι οι γυναίκες της σπαρτιατικής αριστοκρατίας είχαν τα μέσα για να ασχοληθούν με ένα πανάκριβο χόμπυ, όπως ήταν οι αρματοδρομίες.

«ἐγένετο δὲ Ἀρχιδάμῳ καὶ θυγάτηρ, ὄνομα μὲν Κυνίσκα, φιλοτιμότατα δὲ ἐς τὸν ἀγῶνα ἔσχε τὸν Ὀλυμπικόν καὶ πρώτη τε ἱπποτρόφησε γυναικῶν καὶ νίκην ἀνείλετο Ὀλυμπικὴν πρώτη. Κυνίσκας δὲ ὕστερον γυναιξὶ καὶ ἄλλαις καὶ μάλιστα ταῖς ἐκ Λακεδαίμονος γεγόνασιν Ὀλυμπικαὶ νῖκαι, ὧν (ἡ) ἐπιφανεστέρα ἐς τὰς νίκας ἐστὶν αὐτῆς.» (Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, 3, 8).

[Facebook, 8 Μαρτίου 2014]

Καινοτομίες

«Βαγγέλη, σε φώναξα γιατί δεν πάει άλλο! Οι δικοί μου θέλουν όλοι να μπουν σε εκλόγιμη θέση στο ψηφοδέλτιο για τις ευρωεκλογές και δεν ξέρω τι να κάνω. Τους έχω βαρεθεί. Βλέπεις και τι τραβάω με τους περιφερειάρχες, μια ο «Τζιτζι», την άλλη ο Γιαννόπουλος, αμάν πια. Το αποφάσισα, θα κάνουμε ευρωεκλογές με σταυρό! Θα γλιτώσω από τη γκρίνια και τη μιζέρια και πού είσαι… θα φτιάξουμε ένα ψηφοδέλτιο όλο τρέλα! Λαμπερό! Με γνωστά ονόματα, πασίγνωστα. Θα το βλέπουν οι ψηφοφόροι και θα τους τρέχουν τα σάλια. Μέχρι και το Σουλεϊμάν θα τους βάλω! Κι άντε μετά να τρέχουν οι άπλυτοι οι Συριζαίοι να κάνουν πρόταση στον Μωάμεθ τον Πορθητή. Και να πάρουν το ναι, θα έχουν ξεχάσει να ελέγξουν τον λογαριασμό του στο Φέισμπουκ και θα τους σκίσουμε μετά! Θρίαμβος, σου λέω!
– Χμ… δεν ακούγεται κι άσκημο. Μ’ αρέσει η ιδέα σου. θα κάνουμε, όμως, και μια νομοτεχνική βελτίωση.
-Δηλαδή;
– Να, οι υποψήφιοι για τις ευρωεκλογές θα είναι διπλάσιοι από τις έδρες. 42 αντί για 21.
– Μα, Βαγγέλη, δεν θα είναι κάπως πολλοί; Γίνεται αυτό το πράμα πουθενά αλλού;
– Και τι μας νοιάζει, Αντώνη, άμα το κάνουν έτσι κι οι κουτόφραγκοι; Η Ελλάδα είναι πάντα στην πρωτοπορία. Άλλωστε, έτσι θα φτιάξω όπως θέλω το ψηφοδέλτιο της μεγάλης κεντροαριστεράς. Κι ΕΛIΕΣ και 58 κι ό,τι άλλο θέλουν εκείνοι που γουστάρουν ανασυγκροτήσεις και κόλπα ζόρικα. Και φυσικά στο τέλος θα εκλεγούν οι δικοί μου, γιατί μόνον εγώ έχω κομματικό εκλογικό μηχανισμό, ενώ οι άλλοι μέχρι να πάρουν μυρωδιά θα έχει πετάξει το πουλάκι!
– Μπράβο, Βαγγέλη, καλά το λένε ότι είσαι ιδιοφυΐα. Και τώρα που το λες, έχω κι εγώ μια ιδέα.
-Τι ακριβώς, Αντώνη μου;
– Να, γιατί να μην κάνουμε το ίδιο με τους περιφερειάρχες; Κάθε κόμμα θα δίνει το χρίσμα σε δύο υποψήφιους και στο τέλος θα επιλέγει ο λαός. Έτσι τα προβλήματά μου θα εξαφανιστούν! Καλό δεν είναι;»

[Facebook, 10 Φεβρουαρίου 2014]

Θεαματικά αυτογκόλ

Πριν από 32 χρόνια, τον Ιανουάριο του 1982, με πήγαν στη Λεωφόρο να δούμε το μεγάλο ντέρμπυ Παναθηναϊκού-Ολυμπιακού. Στις αρχές του δευτέρου ημιχρόνου, σε μια φάση διαρκείας στην περιοχή των γηπεδούχων, με χαρακτηριστικό τα συνεχόμενα γεμίσματα υψηλοτάτης τεχνικής, ο Σπύρος Λιβαθηνός σηκώθηκε να διώξει τη μπάλα με ανάποδο ψαλίδι. Το αποτέλεσμα ήταν να πετύχει ένα από τα θεαματικότερα αυτογκόλ της ελληνικής ποδοσφαιρικής ιστορίας (στο βίντεο η φάση είναι περίπου στο 4′ 55»). [ευτυχώς προς το τέλος ισοφάρισε ο Ντόρου Νικολάε και το ματς τελείωσε 1-1]

Ένα τέτοιο αυτογκόλ ήταν κι η πρόσφατη επιλογή του υποψήφιου περιφερειάρχη Δυτικής Μακεδονίας. Το γκολ που έψαχναν εναγωνίως οι διάφοροι Φαηλομουρούτηδες το πέτυχε μόνο του το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Και το να κάνεις λάθη είναι φυσικό κι ανθρώπινο, το να μην τα διορθώνεις, όμως, είναι καταστροφικό. Όπως και το να μην προσπαθείς να βρεις τους λόγους που σε οδήγησαν σ’ αυτά.

Φοβούμαι ότι πίσω από τη γκάφα υπάρχουν δύο αίτια. Αφενός η αγνή ελληνική προχειρότητα κι αφετέρου η καλλιέργεια της εντύπωσης ότι οι Ανεξ. Ελ. μπορεί να αποδειχθούν «χρήσιμοι σύμμαχοι». Με ποια λογική άραγε; Δεν έπρεπε το αστείο αυτό να κοπεί από την πρώτη στιγμή; Δηλαδή αν μεθαύριο ο Χ Φαήλος (επειδή λ.χ. η «Ευρώπη» θα βγάλει κόκκινη κάρτα στην κυβέρνηση) γίνει φανατικά «αντιμνημονιακός» θα εξεταστεί ως σοβαρή προοπτική συμμάχου;

Δεν είναι δυνατόν κάποιους να τους περνάνε από πολλαπλά τεστ ιδεολογικής καθαρότητας (με κριτήρια που παραπέμπουν σε αριστερή οργάνωση της δεκαετίας του ’70) κι άλλους να τους καταπίνουν αμάσητους, χωρίς να γίνεται ο πλέον στοιχειώδης έλεγχος, με μόνο διαβατήριο μια ασαφή και συγκυριακή «αντιμνημονιακότητα». Ήμαρτον, που έλεγε και μια ψυχή.

ΥΓ: ποια, όμως, «μεγάλη» πολιτική φυσιογνωμία είχε πρωτοκάνει λόγο για «συνεργασία με την πατριωτική δεξιά»; Ποιά, άραγε;

[ανάρτηση στο Facebook, 5 Φεβρουαρίου 2014 – αναδημοσιεύθηκε στο Portal στις 7 Φεβρουαρίου 2014]

Η Ελλάδα, τα Βαλκάνια κι ο Διαφωτισμός

Επειδή η ιστορική αλήθεια είναι πάντα πιο σύνθετη απ’ ό,τι νομίζουμε…

Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει ή διαβάσει, όταν περιγράφονται παθογένειες της νεοελληνικής κοινωνίας, τη φράση «τι περιμένεις από ανθρώπους μιας χώρας που δεν γνώρισε ποτέ τον Διαφωτισμό«; Ή, πάλι, ότι την ύπαρξή του το ελληνικό κράτος τη χρωστά στις Μεγάλες Δυνάμεις; Δίχως αμφιβολία και οι δύο φράσεις περιγράφουν μέρος της ιστορικής αλήθειας. Ίσως, όμως, και να μην αποκαλύπτουν ολόκληρη την αλήθεια.

Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον τρίτομο έργο του «Η Ελλάδα και τα Βαλκάνια«, ο Γάλλος συγγραφέας Ολιβιέ Ντελόρμ παρουσιάζει μια αρκετά διαφορετική εικόνα του νεότερου ελληνισμού και της συμβολής του στη διαμόρφωση των Βαλκανίων. Παρούσα σε κάθε περιοχή της Βαλκανικής, η ελληνική ελίτ δεν αποτελεί μόνο το δεξί χέρι της οθωμανικής εξουσίας, αλλά και τον κύριο φορέα του γαλλικού Διαφωτισμού τον οποίο έχει ασπασθεί με πάθος. Με τα σχολεία, τις εφημερίδες, τις σχέσεις της με τη Δύση και τις ιδέες της ξυπνά παντού ανησυχίες πολιτικές, πολιτισμικές κι εθνικές, λειτουργώντας τελικά ως καταλύτης εθνικοαπελευθερωτικών τάσεων κι αγώνων. Η ανεξαρτησία (η ελληνική αλλά και των λοιπών Βαλκάνιων) δεν είναι, κατά τον Ντελόρμ, έργο των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες λειτούργησαν πάντα ανασχετικά, εμφορούμενες από συντηρητισμό και επιθυμία να ελέγξουν τα πάντα (προκρίνοντας, επομένως, να διατηρήσουν στη ζωή τον «Μεγάλο Ασθενή», μια κι αυτό εξυπηρετούσε καλύτερα τα συμφέροντά τους).

Συνολικά, μια εξαιρετικά κολακευτική παρουσίαση του νεότερου ελληνισμού από έναν άνθρωπο ερωτευμένο με την Ελλάδα, ο οποίος ζει μεταξύ Παρισιού και Νισύρου.

Olivier Delorme: «La Grèce et les Balkans«, 3 τόμοι, σειρά «Folio«, εκδ. Gallimard, Παρίσι, Οκτώβριος 2013

[βλ. και την παρουσίαση του βιβλίου από τον Μωρίς Σαρτρ στο τελευταίο τεύχος του «L’Histoire«, αριθ. 395, Ιανουάριος 2014, σελ. 90]

[Facebook, 13 Ιανουαρίου 2013]

Το Πολυτεχνείο και η σημασία του

Ποια μπορεί να είναι σήμερα η σημασία του Πολυτεχνείου, σαράντα ακριβώς χρόνια μετά τη φοιτητική εξέγερση που υπήρξε το κατεξοχήν σύμβολο της αντίστασης μέρους του ελληνικού λαού στην επαίσχυντη δικτατορία των συνταγματαρχών; Δεν έχει ξεθωριάσει η αξία του κάτω από το βάρος του χρόνου, τις σφοδρές επικρίσεις των οποίων αποτελεί αντικείμενο η ίδια η έννοια της Μεταπολίτευσης, την αμφιλεγόμενη δράση ορισμένων από τους πρωταγωνιστές του; Κι όμως, το Πολυτεχνείο εξακολουθεί να είναι επίκαιρο, ίσως μάλιστα περισσότερο από ποτέ.

Πρώτον, το Πολυτεχνείο είναι πάντα σημαντικό επειδή η ιδεολογία στην οποία αντιστάθηκαν σθεναρά οι φοιτητές όχι μόνο δεν έχει εκλείψει, αλλά βρίσκεται σε φάση επικίνδυνης αναζωπύρωσης. Αφενός, επειδή σήμερα ένα αμιγώς νεοναζιστικό κόμμα βρίσκεται εντός του Κοινοβουλίου μας και παρά τα όσα έχουν συμβεί, τις δολοφονίες, τις ποινικές διώξεις, τις αποφάσεις περί άρσεως βουλευτικής ασυλίας, φαίνεται ότι χαίρει της υποστήριξης ενός διόλου ευκαταφρόνητου τμήματος της ελληνικής κοινωνίας κι εμφανίζει ποσοστά ως προς την πρόθεση ψήφου που αγγίζουν, αν δεν υπερβαίνουν, το 10 %. Αφετέρου επειδή η ιδεολογία της ακροδεξιάς και του αυταρχισμού κερδίζουν διαρκώς έδαφος μεταξύ των παραδοσιακών πολιτικών χώρων. Η ελληνική πολιτική ζωή κινείται σταθερά προς το συντηρητικότερο και αυταρχικό, προσεγγίζοντας τις θέσεις της παραδοσιακής ακροδεξιάς. Μέσω διαφόρων επικοινωνιακών στρατηγημάτων, η Αριστερά στηλιτεύεται συλλήβδην ως δήθεν «άκρο» (ενώ ουδείς διανοήθηκε, για παράδειγμα, να χαρακτηρίσει ως ακραίο το σύνολο της δεξιάς παράταξης), την ώρα που πρακτικές αμφίβολης συνταγματικότητας και δημοκρατικότητας εφαρμόζονται όλο και συχνότερα και απολαύουν της επιδοκιμασίας αρκετών.

Δεύτερον, το Πολυτεχνείο είναι σημαντικό διότι από άποψη συμβολισμού αποτελεί το ιδρυτικό γεγονός της νεότερης ελληνικής δημοκρατίας. Της καλύτερης που είχαμε ποτέ. Γιατί δεν πρέπει να λησμονούμε ότι πριν τη Μεταπολίτευση σχεδόν για το μισό του ελληνικού λαού δεν ήταν δυνατή η πλήρης ένταξη στην κοινωνία κι ότι πολιτικοί που (κατά τα λοιπά, δικαίως) έφεραν τον τίτλο του διανοούμενου μιλούσαν χωρίς ενδοιασμούς για τους «νέους Παρθενώνες» του ελληνισμού, υπονοώντας τους τόπους εξορίας και μαρτυρίου συμπατριωτών τους.

Το Πολυτεχνείο, επομένως, εξακολουθεί να είναι επίκαιρο και σημαντικό ακριβώς γιατί σήμερα έχει τεθεί σε εφαρμογή ένα οργανωμένο σχέδιο απαξίωσης της Μεταπολίτευσης. Με όλα τα ελαττώματα και τις αδυναμίες της, όμως, η Μεταπολίτευση είναι συνώνυμη της δημοκρατίας. Είναι παράλογο να της καταλογίζονται όλες οι παθογένειες που κατατρύχουν την ελληνική πολιτική και κοινωνία, ενώ πρόκειται για εγγενή χαρακτηριστικά γνωρίσματα του νεότερου ελληνικού κράτους που υφίστανται από την ίδρυσή του. Η Μεταπολίτευση δεν έφερε ούτε το πελατειακό κράτος ούτε την προώθηση των «ημετέρων», ούτε το δυσλειτουργικό Δημόσιο ή τον παρασιτικό, κρατικοδίαιτο, ιδιωτικό τομέα. Όλα αυτά προϋπήρχαν.

Μόνο που η επιχειρούμενη απαξίωση της Μεταπολίτευσης δεν είναι αθώα, δεν αποτελεί απλώς πεπλανημένη εκτίμηση. Στοχεύει τελικά στην απαξίωση της δημοκρατίας. Εμμέσως αθωώνει το δικτατορικό καθεστώς, τον αυταρχισμό και τις ανελεύθερες πρακτικές του. Επιτρέπει σε κάποιους να ευαγγελίζονται δημοσίως την περιστολή των ατομικών ελευθεριών ή ανερυθρίαστα να παρομοιάζουν χουντικούς δολοφόνους με ήρωες του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Επιχειρεί να μας υποχρεώσει να λησμονήσουμε τα ουσιώδη στοιχεία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Για αυτούς και για πολλούς άλλους λόγους πρέπει να τιμούμε την αντίσταση των φοιτητών, το Νοέμβρη του 1973. Μολονότι, τυπικώς «συνιστούσε παράνομη βία».  

[Γράφτηκε για ToPortal όπου και δημοσιεύθηκε στις 16 Νοεμβρίου 2013]

Χρονικόν του Μορέως

άποψη του Μυστρά από τον Ενετό Φραγκισκανό Βικέντιο Κορονέλλι (1686)

«Κοι όσον εκατέστησεν ο πρίγκιπας Γυλιάμος
το κάστρον της Μονοβασίας και τα των περιχώρων,
ώρισεν κι απηλόγιασαν όλα του τα φουσσάτα,
ωσαύτως και τα κάτεργα που ήσαν της Βενετίας,
και μετά ταύτα εστράφηκεν στην Λακοδαιμονίαν…
Κι όσον εγύρεψεν καλά τα μέρη εκείνα όλα,
ηύρεν βουνί παράξενον, απόκομμα εις όρος,
απάνω της Λακοδαιμονίας κανένα μίλιν πλέον.
Διότι του άρεσεν πολλά να ποιήση δυναμάριν,
ώρισε απέξω στο βουνί κ’ εχτίσαν ένα κάστρον,
και Μυζηθράν τ’ ωνόμασεν, διατί το εκράζαν ούτως·
λαμπρόν κάστρον το έποικεν και μέγα δυναμάριν.
Λοιπόν, διατί τον είπασιν οι άνθρωποι του τόπου,
ότι ο ζυγός των Μελιγών ένι γαρ δρόγγος μέγας
κ’ έχει κλεισούρες δυνατές και χώρες γαρ μεγάλες,
ανθρώπους αλαζονικούς κι ου σέβονται αφέντην·»

(Το Χρονικόν του Μορέως, στίχοι 2966-2970 και 2985-2995)

Ανέκαθεν με γοήτευε η ζωντάνια κι η φρεσκάδα της γλώσσας του «Χρονικού». Κανονικά θα έπρεπε να διδάσκεται αναλυτικά στα σχολεία μας, μόνο που το φιλικό προς τους Φράγκους πνεύμα του συγγραφέα (που μπορεί να ήταν και Φράγκος, εξελληνισμένος βεβαίως, ή κανένας γασμούλος) το καθιστά, για ορισμένους, ασύμβατο με την επίσημη εθνική αφήγηση. Κρίμα!

[ο «Γυλιάμης» του αποσπάσματος είναι ο ηγεμόνας της Πελοποννήσου Γουλιέλμος Β΄ Βιλλαρδουίνος. Οι «Μελιγοί» (Μελιγγοί ή Μηλιγγοί) είναι οι ανυπότακτοι Σλάβοι που κατοικούσαν στις πλαγιές του Ταϋγέτου. Με το κάστρο του Μυστρά ο Γουλιέλμος είχε ως σκοπό να ελέγξει τις επιδρομές τους και, τελικά, να τους υποτάξει]

[Facebook, 13 Νοεμβρίου 2013]

Περί Σωκράτους

Μια κι έγινε λόγος για τη στάση του Σωκράτη κατόπιν της καταδίκης του… [Κ. Δουζίνας «Η ανθρωπότητα γεννιέται με ανυπακοή… Ο Σωκράτης παραβιάζει την ορθοδοξία της Αθήνας και πεθαίνοντας βάζει τον θεμέλιο λίθο της φιλοσοφίας»/ Π. Μανδραβέλης «ο Σωκράτης με την απόφασή του να πιει το κώνειο, παρά την καταφανώς άδικη απόφαση του δικαστηρίου, ήθελε να διδάξει στους νέους την αξία της υποταγής στους νόμους της Δημοκρατίας»], οφείλω να ομολογήσω ότι το ζήτημα της αποτίμησης της στάσης αυτής υπερβαίνει τις δυνατότητές μου. Όχι μόνο γιατί κρίνω ότι οι γνώσεις μου περί φιλοσοφίας δεν είναι ικανοποιητικές αλλά και γιατί τα στοιχεία που διαθέτουμε δεν είναι επαρκή. Γνωρίζουμε τον Σωκράτη του Πλάτωνα κι εκείνον του Ξενοφώντα κι εύλογα μπορεί να αναρωτηθεί κανείς αν πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Δεν μας λείπουν μόνον οι αντικειμενικές μαρτυρίες για το πρόσωπο, αλλά και για τα ουσιώδη πραγματικά περιστατικά και τις ειδικές συνθήκες της υπόθεσης της δίκης και των όσων ακολούθησαν.

Ίσως θα ήταν πιο δόκιμο να επιχειρήσουμε να απαντήσουμε το αντίστροφο ερώτημα. Όχι δηλαδή να ερμηνεύσουμε ψυχολογικά τη στάση του προσώπου (εγχείρημα εξαιρετικά δυσχερές ακόμη και για σύγχρονά μας γεγονότα,πόσο μάλλον για κάτι που συνέβη πριν 2.400 χρόνια) αλλά να εξηγήσουμε τους λόγους για τους οποίους η Αθηναϊκή Δημοκρατία καταδίκασε τον φιλόσοφο.

Καταρχάς, πρέπει να λάβουμε υπόψη τις ιδιαιτερότητες της υπό κρίση περίπτωσης: μια πόλη που μόλις έχει περάσει μια διπλή τραυματική εμπειρία, έναν καταστροφικό πόλεμο που τελειώνει με ταπεινωτική ήττα και την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος εξαιτίας της τυραννίας των Τριάκοντα. Κι ένα πρόσωπο που ποτέ δεν έκρυψε τις φιλίες του με διάφορους ολιγαρχικούς και την εχθρότητά του προς το πληγωμένο κι εύθραυστο πολίτευμα.

Υπό τις συνθήκες αυτές, μια εύλογη ερμηνεία είναι η εξής: η αναγκαία ομόνοια μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας επετεύχθη χάρη μέσω μιας γενικής αμνηστίας η οποία συνεπαγόταν κι απαιτούσε για να καταστεί αποτελεσματική μια αντίστοιχη καθολική αμνησία. Η διδασκαλία του Σωκράτη παραβίαζε επομένως τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την εδραίωση και διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης. Περισσότερο από κάποια συγκεκριμένη κατηγορία, η τελική καταδίκη του ήταν αποτέλεσμα της περιρρέουσας ατμόσφαιρας.

Για περισσότερα, θα άξιζε να ανατρέξει κανείς στο, εξαιρετικά ενδιαφέρον, πρόσφατο βιβλίο του Paulin Ismard «L’Evénement Socrate», εκδ. Flammarion, 2013 (παρουσίαση στη Monde και στο L’Histoire).

[Facebook, 25 Οκτωβρίου 2013]

 

Σκόρπιες σημειώσεις για την άνοδο του νεοναζισμού στην Ελλάδα

«Σοβαρότητα»

Και τώρα που όλοι συνειδητοποιήσαμε η σοβαρότητα τι σημαίνει… Τώρα που ανεπαισθήτως περάσαμε στην επόμενη πίστα του άθλιου παιχνιδιού σκληρής βίας το οποίο μας υποχρεώσατε να βιώνουμε… Συνεχίστε να βαυκαλίζεστε με τις θεωρίες των δύο άκρων, να χαϊδεύετε δολοφονικές οργανώσεις, να μας κάνετε μάθημα για το τι δεν είναι ντροπή. Συνεχίστε να μας νουθετείτε για το πού πρέπει να γίνονται εκπτώσεις στη δημοκρατία, στο κράτος δικαίου, στον ευρωπαϊκό προσανατολισμό, να μας εξηγείτε τους λόγους για τους οποίους παρέλκει η θέσπιση αντιρατσιστικής νομοθεσίας «αφού το νομικό μας οπλοστάσιο είναι πλήρες». Συνεχίστε! Δεν συνέβη τίποτε!

[Facebook, 18 Σεπτεμβρίου 2013]

Αρχιερείς του αμοραλισμού

Εσείς που αναρωτιέστε πώς φτάσαμε ως εδώ… Εσείς που είστε έτοιμοι να ρίξετε τις ευθύνες στον κάθε απλό άνθρωπο… Έχετε πια τη δυνατότητα να αντικρίσετε κρεμασμένο στα περίπτερα το πρόσωπο των αρχιερέων του αμοραλισμού.

Κανείς δεν πρέπει να αγοράσει φυλλάδες που προσβάλλουν τη μνήμη νεκρών. Κι όσοι εκ της θέσης τους έχουν ευθύνη να αντιδράσουν, ας πράξουν τα δέοντα. Όσοι κατανοούν την έννοια της δεοντολογίας στη δημοσιογραφία. Όσοι υπηρετούν τη δικαιοσύνη. Κι όλοι όσοι έχουν συναίσθηση της ευθύνης τους ως πολίτες δημοκρατικής χώρας.

Αυτή η προσβολή δεν είναι ούτε η πρώτη ούτε η δεύτερη. Για πόσο ακόμη θα ανεχόμαστε τα σκουπίδια να καθορίζουν τη ζωή μας;

[Facebook, 21 Σεπτεμβρίου 2013]

Δίκαιο και ηθική

Ο κόσμος του δικαίου δεν ταυτίζεται με αυτόν της ηθικής και, κατά μείζονα λόγο, της πολιτικής. Η προσπάθεια νομοθεσίας επί τούτου, υπό την ασφυκτική πίεση των γεγονότων και των (θεμιτών εν προκειμένω) πολιτικών στόχων, ενέχει τον κίνδυνο να καταλήξει σε νομικά εξαμβλώματα άχρηστης περιπλοκότητας που είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα αποδειχθούν απρόσφορα για την επίτευξη του επιδιωκομένου σκοπού.

Διαβάζω ότι: «Νομοθετική πρόταση προωθούν τα υπουργεία Δημόσιας Τάξης και Εσωτερικών» [γιατί όχι και το κατεξοχήν αρμόδιο Υπ. Δικαιοσύνης;] σύμφωνα με την οποία «αναστέλλεται η κρατική χρηματοδότηση ενός κόμματος σε περίπτωση αμετάκλητης παραπομπής ενώπιον του αρμόδιου δικαστηρίου του αρχηγού του ή κρίσιμου αριθμού (περισσοτέρων του ενός δεκάτου του συνολικού αριθμού) βουλευτών ή μελών του κεντρικού οργάνου διοίκησής του, για τα αδικήματα των άρθρων 187 ή 187Α ή 187Γ του Ποινικού Κώδικα ή για κακούργημα που επισύρει ποινή κάθειρξης τουλάχιστον δέκα ετών». Είναι εξαιρετικά αμφίβολο το αν μια τέτοια διάταξη θα καταλάβει στην πράξη την περίπτωση της ΧΑ (ενώ με μαθηματική ακρίβεια όλο και κάποιον άσχετο θα πετύχει στο μέλλον), μεταξύ άλλων και γιατί η υπαγωγή της ΧΑ στο άρθρο 187 ΠΚ δεν θα είναι στην πράξη ευχερής από άποψη αποδείξεων.

Η Ελληνική Κυβέρνηση είχε βέβαια στα χέρια της το νομοθετικό μέσο για να αντιμετωπίσει τους νεοναζί (και ήταν μάλιστα υποχρεωμένη να το εντάξει στην ελληνική έννομη τάξη). Το πέταξε στα σκουπίδια, διατεινόμενη ότι το νομικό πλαίσιο για την αντιμετώπιση του ρατσισμού ήταν πλήρες. Όπως, όμως, είχαμε επισημάνει στο παρελθόν η μεταφορά της απόφασης πλαισίου 2008/913/ΔΕΥ του Συμβουλίου, της 28ης Νοεμβρίου 2008, για την καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του ποινικού δικαίου, θα παρείχε, εκτός των άλλων, τη «δυνατότητα επιβολής κυρώσεων (περιλαμβανομένου και του αποκλεισμού από δημόσιες παροχές ή ενισχύσεις) σε νομικά πρόσωπα (άρθρο 6, παρ. 1, της απόφασης πλαισίου), τα οποία μπορούν να κριθούν υπεύθυνα για αδικήματα ρατσισμού και ξενοφοβίας (άρθρο 5)», και συμπληρώναμε ότι «Είναι μάλλον προφανές εναντίον ποιας πολιτικής οργάνωσης θα μπορούσε να στραφεί μια τέτοια διάταξη και ποιος προστατεύεται καταρχήν με την απόσυρση του «αντιρατσιστικού» σχεδίου νόμου».

Καμία παραδοχή του σφάλματος από υπεύθυνα χείλη θα ακούσουμε;

[Facebook, 22 Σεπτεμβρίου 2013]

Λόγοι κι εξηγήσεις

Στο σημείο που βρισκόμαστε οφείλουμε να επιχειρήσουμε έστω να κατανοήσουμε τους λόγους για τους οποίους ο φασισμός (και μάλιστα στην πιο αποκρουστική εκδοχή του, αυτήν του ναζισμού) μπορεί να είναι για κάποιους ελκυστικός, όχι το 1920 ή το 1930, αλλά σήμερα που έχουμε την ιστορική γνώση των εγκλημάτων του. Ποιοι παράγοντες είναι αυτοί που υπερνικούν τη γνώση του κακού, ποιες ελπίδες και προσδοκίες δημιουργεί ο νεοναζισμός σε αυτούς που τον ασπάζονται; Είναι μόνον η εν απελπισία αντίδραση στη διαφθορά και τον ζόφο της οικονομικής κατάρρευσης ή υπάρχει και αυτοτελής δύναμη έλξης;

Πέραν από την αδιαμφισβήτητη διέξοδο στη συσσωρευμένη επιθετικότητα, την «ασφάλεια» της υπαγωγής σε μια ομάδα, την ψευδαίσθηση της δύναμης και της «διάκρισης», υπάρχουν άραγε άλλα στοιχεία, μια ελληνική ιδιαιτερότητα που να εξηγεί τη γιγάντωση της φαυλότητας; Θα μπορούσε το φαινόμενο ΧΑ να επαναληφθεί σε άλλη χώρα, ακόμη κι αν οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν σ’ αυτήν ήταν πανομοιότυπες με αυτές της Ελλάδας;

Χωρίς, βεβαίως, αυτό να αποτελεί πλήρη κι αποκλειστική εξήγηση, συγκεκριμένοι παράγοντες καθιστούν «ανεκτή», για μέρος της ελληνικής κοινωνίας, την προσχώρηση στη ΧΑ ή την ψήφο σε αυτήν. Παρά τους διάφορους μύθους περί ιδεολογικής κυριαρχίας της Αριστεράς, ο φασισμός δεν απαξιώθηκε ουσιαστικά στη χώρα μας. Οι ιδεολογικοί συγγενείς του βρέθηκαν νικητές και τροπαιούχοι μετά τον Β΄ ΠΠ (παραδόξως) και τον Εμφύλιο (διόλου περίεργα). Στοιχεία της ιδεολογίας που αυτός ασπάζεται συνέχιζαν να πλαισιώνουν την επίσημη εθνική αφήγηση. Και μετά τη δικτατορία των συνταγματαρχών, η κάθαρση δεν υπήρξε πλήρης: προχώρησε περισσότερο απ’ ό,τι στη Χιλή μετά τον Πινοτσέτ (λογικό, η χούντα μας κατέρρευσε, ενώ στη Χιλή παρέδωσε την εξουσία ρυθμίζοντας η ίδια τη διαδοχή της), σαφώς όμως σε μικρότερο βάθος απ’ ό,τι η αντίστοιχη στην Αργεντινή. Ας προσθέσουμε ότι τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται μια έντονη τάση ιστορικού και πολιτικού/ δημοσιογραφικού αναθεωρητισμού που σκοπεί, εκτός των άλλων, και σε μια μορφή «αποκατάστασης» προσώπων και πρακτικών συνδεδεμένων στη χώρα μας με την ακροδεξιά.

Με άλλα λόγια, μέρος της ελληνικής κοινωνίας ήταν ανεκτικό όχι μόνο στη βία, αλλά και σε ιδεολογικά στοιχεία που συγγένευαν, αν δεν ταυτίζονταν εν μέρει, με αυτά του νεοναζιστικού μορφώματος.

[Facebook, 23 Σεπτεμβρίου 2013]

Αντιμετώπιση μιας εγκληματικής οργάνωσης

Η ΧΑ αποτελεί αδιαμφισβήτητα εγκληματική οργάνωση από πολιτική, κοινωνική και ηθική άποψη. Η νομική, βεβαίως, αποτελεί άλλο ζήτημα: ζήτημα αποδείξεων ώστε να συναχθεί πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η δράση του, κατηγορούμενου σήμερα, πυρήνα της ΧΑ εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής συγκεκριμένης διάταξης νόμου (του άρθρου 187 ΠΚ). Επομένως, εύχομαι ολόψυχα οι δικαστικές αρχές να έχουν στη διάθεσή τους ακλόνητα στοιχεία που θα οδηγήσουν σε καταδίκες. Τυχόν διαφορετική εξέλιξη ενέχει τον κίνδυνο να εμφανίσει τους νεοναζί ως «μάρτυρες» και να χαρίσει στη ΧΑ τον κινηματικό χαρακτήρα που, ευτυχέστατα, μέχρι τώρα της λείπει.

Πέραν αυτού, πέραν της χαράς και της ικανοποίησης που επιτέλους κάτι σοβαρό γίνεται, διατηρώ ως σκεπτόμενος πολίτης το δικαίωμα να θέτω ερωτήματα για την πολιτική σκοπιμότητα της κίνησης, για την καθυστέρηση με την οποία συνειδητοποιήθηκε η σοβαρότητα του κινδύνου ενώ τα στοιχεία υπήρχαν εδώ και πολύ καιρό, για την τήρηση της θεμελιώδους αρχής της διάκρισης των εξουσιών. Μαθήματα δημοκρατικής συνείδησης κι ευαισθησίας δεν θα δεχθώ από κανέναν από αυτούς που κανάκευαν τους νεοναζί, που αναζητούσαν τους «σοβαρούς» μεταξύ αυτών, που, υπόρρητα ή μη, τους θεωρούσαν «χρήσιμο αντίβαρο» έναντι της Αριστεράς κι «απαραίτητο μέσο ανέξοδης εκτόνωσης» της λαϊκής αγανάκτησης.

Αυτήν την κρίσιμη στιγμή, πρέπει να επισημανθούν και τα εξής:

– η αντιμετώπιση των εχθρών της Δημοκρατίας απαιτεί μεγάλη προσοχή, διότι σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να χρησιμοποιηθούν μέσα που θα αναιρούν την ίδια την ουσία της.
– ακόμη κι ο νεοναζί ή ο τρομοκράτης έχουν δικαίωμα σε δίκαιη δίκη.
– ο αγώνας για την αντιμετώπιση του φασισμού δεν τελειώνει βέβαια σήμερα ούτε θα τελειώσει με τις ενδεχόμενες καταδίκες της ηγεσίας της ΧΑ. Το τέρας μπορεί να πάρει κι άλλες μορφές. Κι υπάρχει ένα σημαντικό ποσοστό συμπατριωτών μας που πρέπει να κατανοήσει τον αδιέξοδο κι εγκληματικό χαρακτήρα της επιλογής του να δώσει την ψήφο του σ’ ένα νεοναζιστικό μόρφωμα. Όλα αυτά απαιτούν διαρκή εγρήγορση και προσπάθεια.

Δεν είμαι οπαδός της κλασσικής ρήσης του Λουί Αντουάν ντε Σαιν-Ζυστ. Πιστεύω στα άρθρα 5 και 6 της ΕΣΔΑ.

[Facebook, 28 Σεπτεμβρίου 2013]

Απορίες

– Εάν τυχόν δεν έχετε διαβάσει διηγήσεις για τις εκδηλώσεις του όχλου στην Αντιόχεια, την Αλεξάνδρεια και την Κωνσταντινούπολη ή για τον κόσμο που μαζευόταν να παρακολουθήσει εκτελέσεις στην πυρά κι απαγχονισμούς, μια βόλτα στα ελληνόφωνα ΜΚΔ θα μπορούσε να καλύψει το κενό. Σε φωνές και κατάρες πλειοδοτούν πολύ συχνά αυτοί που μέχρι την προηγούμενη δόξαζαν ή κρατούσαν το στόμα τους κλειστό («γιατί πού ξέρεις τι μπορεί να συμβεί»).

– Όλοι όσοι χάιδευαν τη ΧΑ και τη θεωρούσαν δυνητικό εταίρο είναι σήμερα απασχολημένοι να ζητούν από όλους τους υπόλοιπους πιστοποιητικά αντιφασιστικών φρονημάτων και να τα ελέγχουν προσεκτικά.

– Στον ελληνικό δημόσιο «διάλογο» μόνο μία άποψη είναι ανεκτή (αδιάφορο, βεβαίως, αν η «αλήθεια» του σήμερα είναι ακριβώς το «ψέμα» του χτες). Απόψεις με επιφυλάξεις, αιρέσεις κι αστερίσκους απορρίπτονται πάραυτα και λοιδωρούνται. Το φαινόμενο δεν είναι χτεσινό. Δυστυχώς δεν πρόκειται να εξαφανιστεί σύντομα.

– Αντί να εξυμνούμε τον εαυτό μας και να βαυκαλιζόμαστε με την τελειότητα της δημοκρατίας μας, ας πούμε εν προκειμένω κι ένα ευχαριστώ στην ΕΕ. Χωρίς την πίεση του ευρωπαϊκού παράγοντα ακόμη θα αναζητούσαμε τη «σοβαρή ΧΑ».

– Πολύ χρήσιμο θα ήταν να εξηγήσει κάποιος την ειδοποιό διαφορά μεταξύ μελών εγκληματικής οργάνωσης και (σεβάσμιων πλέον) «ακτιβιστών της δεξιάς».

[Facebook, 29 Σεπτεμβρίου 2013]

Νομική ή πολιτική αντιμετώπιση;

Η αντιμετώπιση του ελληνικού νεοναζισμού με νομικά μέσα αποτελεί αναγκαία, αλλά όχι και ικανή αφεαυτής συνθήκη για την εξάλειψή του. Η δικαστική διερεύνηση θα εστιάσει κατ’ ανάγκη στο αμιγώς ποινικό σκέλος της υπόθεσης. Αυτό, όμως, που κατέστησε τη ΧΑ το πλέον επικίνδυνο φαινόμενο που γνώρισε η χώρα μας μετά το 1974 ήταν ο συνδυασμός εγκληματικής δράσης και απεχθούς ιδεολογίας. Στο πλαίσιο αυτό, η νέα αφήγηση περί «ελληνισμού» κι «ελληνικού έθνους» που «νίκησε τον φασισμό» είναι όχι μόνον απρόσφορη, αλλά κι επικίνδυνη. Η αντιμετώπιση της ΧΑ με ιδεολογήματα που δεν είναι πολύ απομακρυσμένα από τη ρητορική της παραβλέπει (ακούσια;) τα αίτια που γέννησαν ή μεγέθυναν το πρόβλημα και δεν προμηνύει τίποτε καλό για τα κύρια θύματα της εγκληματικής δράσης της ΧΑ, τους μετανάστες.

Κατά τα λοιπά, τις τελευταίες ημέρες πολλοί «πέφτουν από τα σύννεφα». Η έκπληξή τους μπορεί να δικαιολογηθεί αν ενημερώνονταν αποκλειστικά από το «Πρώτο Θέμα», τα τηλεοπτικά κανάλια και το «Αντινιούς». Μου θυμίζει άλλωστε, την αντίστοιχη «έκπληξη» μετά το προ διετίας σκάνδαλο των στημένων ποδοσφαιρικών αγώνων (κι έχω κάποιο προαίσθημα ότι οι δύο αυτοί κόσμοι θα αποδειχθούν εν μέρει συγκοινωνούντα δοχεία).

Ά ναι, για να μην το ξεχάσω, θα μάθουμε άραγε κάτι για τους χρηματοδότες της ΧΑ;

[Facebook, 30 Σεπτεμβρίου 2013]

Αποδείξεις;

Για να μη μου παραπονιέστε ότι όλο γκρινιάζω… να πω κι εγώ ότι από χτες τα πράγματα πάνε καλύτερα στο σήριαλ των αβγών φαμπερζέ α λα γκρεκ. Όχι μόνο λόγω της διάταξης περί προσωρινής κράτησης του αρχηγού της ΧΑ, αλλά και λόγω των αποτελεσμάτων των ερευνών στα πιο χαμηλά πατώματα της ακροδεξιάς πυραμίδας. Δημιουργείται η εντύπωση ότι εάν συνεχιστεί απρόσκοπτα η διερεύνηση (και η εξάρθρωση των κυκλωμάτων παροχής προστασίας στη ΧΑ εντός της αστυνομίας) μέσα σε ένα μήνα το πολύ θα έρθουν στο φως τόσο ακλόνητα στοιχεία που κανείς δεν θα μπορεί να προβάλει αντιρρήσεις. Επιπλέον, τα αποτελέσματα των ερευνών καταδεικνύουν την (ας πούμε, ευγενικά) ασυνέπεια μεταξύ των διακηρύξεων των Ελλήνων νεοναζί (που τους κατέστησαν ελκυστικούς σε μέρος του εκλογικού σώματος) και των πράξεών τους.

Πατριώτης, σου λέει, ο ένας, θα μας έσωζε από τον πολιτικό και οικονομικό ζυγό των «Γερμανών και άλλων κατακτητών», αλλά αντί για κινέζικα βάζα και μπιμπλό στο σύνθετο μου είχε φόρα παρτίδα τα «συλλεκτικά» κράνη της Βέρμαχτ και των Βάφφεν Ες Ες, κι από δίπλα τα μπουκάλια με τον Ντούτσε (πλησιάζει κι η 28η Οκτωβρίου). Η άλλη ήταν αγανακτισμένη, αγνή κι άδολη κάτοικος του Αγίου Παντελεήμονα κι ήθελε να «ξεβρομίσει τη γειτονιά της από τους λαθρομετανάστες». Μόνο που στις ελεύθερες ώρες της ασκούσε, κατά πως φαίνεται, τις ευγενείς δραστηριότητες της λαθρεμπορίας, της παροχής προστασίας κατόπιν εκφοβισμού και του δουλεμπορίου. Κι είχε στη δούλεψή της στρατιές ολόκληρες μεταναστών από τους οποίους παρακρατούσε το μεγαλύτερο μέρος των εισπράξεών τους προκειμένου να τους αφήνει ήσυχους.

Ουσιαστικότερη απαξίωση της ΧΑ από το ξεγύμνωμα αυτό δεν μπορεί να υπάρξει. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, θα έπρεπε να απομακρύνει από αυτήν και τον τελευταίο υποστηρικτή της.

[Υπό φυσιολογικές, λέω, γιατί μερικές φορές είναι μυστήρια η βούληση ενός λαού]

[Facebook, 3 Οκτωβρίου 2013]

Κλέων

«Φανταστείτε έναν ιστορικό του 4.400, ο οποίος καλείται να αποτιμήσει τη θητεία του Ζακ Σιράκ ως προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας με μόνες διαθέσιμες πηγές μερικά επεισόδια των σατιρικών Guignols de l’Info κι ένα βιβλίο Ιστορίας που έχει συγγράψει ένας ορκισμένος πολιτικός αντίπαλός του».

Μας φαίνεται αστείο, φυσικά. Κι, όμως, η ιστοριογραφία των Νεότερων Χρόνων έκρινε (και καταδίκασε) με αυτόν ακριβώς τον τρόπο τον Κλέωνα, χαρακτηρίζοντάς τον αμετάκλητα ως αρχέτυπο του δημαγωγού. Πόσο κοντά μπορεί να βρίσκεται στην αλήθεια μια τέτοια κρίση, βασισμένη στην προκατάληψη του Θουκυδίδη και του Αριστοφάνη;

Απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά επιχειρεί να δώσει ο Philippe Lafargue με το πρόσφατο βιβλίο του «Cléon. Le guerrier d’Athéna» (εκδ. Ausonius, Μπορντώ, 2013), το οποίο βασίζεται στην ομότιτλη διδακτορική διατριβή που υποστήριξε το 2009 στο Πανεπιστήμιο του Μπορντώ

Συνεχιστής της πολιτικής του Περικλή, ικανότατος πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης, ο Κλέων δικαιούται την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. Και, μεταξύ μας, συγκρινόμενος με τον αναποφάσιστο κι αρρωστημένα φοβικό Νικία και τον αριβίστα ψυχάκια Αλκιβιάδη, ο Κλέων υπερέχει συντριπτικά.

[Facebook, 14 Σεπτεμβρίου 2013]

Σκόρπιες σημειώσεις για την ΕΡΤ

Τεντυμποϊσμός;

«Επειδή η εγκληματική βλακεία δεν μπορεί να ονομάζεται ούτε ηγετική αποφασιστικότητα ούτε μεταρρύθμιση. Επειδή πολύ ακούγεται και γράφεται ο ισχυρισμός ότι το κλείσιμο της ΕΡΤ αποτελούσε αναγκαία κίνηση που ανταποκρίνεται στη λογική, ενώ όσοι αντιδρούν σ’ αυτό είναι υποστηρικτές «ακραίων κομμάτων που αντιπροτείνουν μονάχα μια μελοδραματική αφήγηση»… λέω να υποβάλω μερικά απλά ερωτήματα. Πόσο ζημιώνεται το Ελληνικό Δημόσιο από την παύση λειτουργίας ενός κερδοφόρου φορέα (διότι άλλο πράγμα το είμαι καταρχήν αντίθετος στο ειδικό τέλος κι άλλο το καμώνομαι πως αυτό δεν υπάρχει); Πόσο ζημιώνεται το Ελληνικό Δημόσιο από την αθέτηση συμβατικών υποχρεώσεων της ΕΡΤ ΑΕ κι από τις αποζημιώσεις προς το απολυμένο προσωπικό της; Διαπραγματεύτηκε το Ελληνικό Δημόσιο, ως φυσικός διάδοχος της ΕΡΤ ΑΕ, τη μεταβίβαση των δικαιωμάτων αναμετάδοσης αθλητικών διοργανώσεων που κατείχε ο καταργηθείς φορέας; Καταβλήθηκε κάποιο αντίτιμο από τους ιδιωτικούς φορείς που μετέδωσαν ήδη κάποια τέτοια γεγονότα (όπως τον τρίτο τελικό του πρωταθλήματος μπάσκετ και το Κύπελλο Συνομοσπονδιών Ποδοσφαίρου); Ποια είναι ακριβώς η ζημία του Ελληνικού Δημοσίου στις περιπτώσεις αυτές (αντίτιμο που κατέβαλε η ΕΡΤ ΑΕ στις διοργανώτριες αρχές ή στους όποιους δικαιούχους, μη πραγματοποιηθέντα έσοδα από διαφημίσεις κ.λπ.);

Πέρα από την πολιτική και πολιτιστική ανάγκη ύπαρξης δημόσιας τηλεόρασης, πέρα από την αυτοτελή αξία της συγκεκριμένης δημόσιας υπηρεσίας, οι υπέρμαχοι της λογικής ζητούν και στοιχεία κι αριθμούς. Υπολογισμούς κόστους κάθε απόφασης. Τα υπόλοιπα επιχειρήματα υπέρ της κατάργησης δεν είναι παρά ιδεοληψίες και παραμύθια γραμμένα από ατάλαντο συγγραφέα.

Όταν σπάζεις αυγά πετώντας τα σε τοίχους και σε περαστικούς δεν φτιάχνεις ομελέτα. Η ταπεινή φιλοδοξία του μαγείρου δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί ποτέ με τον τρόπο αυτό. Το μόνο που μένει είναι ο τεντυμποϊσμός.» [ανάρτηση στο Facebook, 16 Ιουνίου 2013]

 

Δημιουργική ερμηνεία δικαστικών αποφάσεων

«Είναι εντυπωσιακό το πώς η πολιτική ιδεολογία και η προσκόλληση σε ό,τι θεωρήθηκε επιθυμητό αποτέλεσμα οδηγούν ανθρώπους, μερικοί εκ των οποίων διαθέτουν πτυχίο νομικής, σε δραματική παρανάγνωση αποφάσεων δικαιοδοτικών οργάνων. Μυριάδες αυτόκλητων ειδικών γνωμοδότησαν επί της πολυαναμενόμενης προσωρινής διαταγής του Προέδρου του ΣτΕ με αποκλειστική πηγή πληροφοριών το ρεπορτάζ δημοσιογράφου. Χωρίς να έχουν δει την προσωρινή διαταγή, χωρίς να έχουν διαβάσει την αίτηση ακυρώσεως (αφού όλοι «προσφυγή» την έλεγαν) και τα αιτήματα για τη λήψη προσωρινών/ ασφαλιστικών μέτρων, χωρίς να ξέρουν ποια ακριβώς ήταν η προσβαλλόμενη πράξη (ή οι προσβαλλόμενες πράξεις) της διοίκησης, χωρίς καν να κάνουν τον κόπο να διαβάσουν το άρθρο 52 του ΠΔ 18/1989, όπως έχει αντικαταστάθεί με τις διατάξεις του άρθρου 35 του νόμου 2721/1999 και να θυμηθούν τι ακριβώς κρίνεται σε τέτοιες διαδικασίες.

Διάβασα τόσες φορές ότι το «ΣτΕ αποφάνθηκε υπέρ της νομιμότητας και συνταγματικότητας» της ΠΝΠ και της επίμαχης ΚΥΑ (ή το αντίθετο). Όλα αυτά για μια προσωρινή διαταγή (που δεν είναι καν η απόφαση περί αναστολής εκτελέσεως της προσβαλλόμενης πράξης, την οποία εκδίδει η Επιτροπή της παρ. 2 του άρθρου 52). Μάλλον ξεχάσαμε τα νομικά μας αναμένοντας κρίση επί της ουσίας από προσωρινή διαταγή.

Άρα ή πολλά πεντάρια κι αντιγραφή είχε πέσει στο Διοικητικό ή πέρασαν τα χρόνια και θεωρούμε κι αμαρτία ν’ ανοίξουμε κανένα βιβλίο ή μας τυφλώνει η ιδεοληψία μας. Διαλέξτε!» [ανάρτηση στο Facebook, 17 Ιουνίου 2013]

 

Υποχρέωση

«Η διοίκηση έχει υποχρέωση να συμμορφώνεται προς τις δικαστικές αποφάσεις. Η παράβαση της υποχρέωσης αυτής γεννά ευθύνη για κάθε αρμόδιο όργανο, όπως νόμος ορίζει.» (Σύνταγμα της Ελλάδας, άρθρο 95, παρ. 5)[ανάρτηση στο Facebook, 18 Ιουνίου 2013]

 

Διευκρινίσεις;

«Τα δικαστήρια (και δη τα ανώτατα) ΔΕΝ παρέχουν διευκρινίσεις επί των αποφάσεών τους. Ναι, καλοί μου φίλοι, το καταλάβατε… και οι «διευκρινίσεις» που δημοσιεύθηκαν σε ΜΜΕ το βράδυ της Δευτέρας ήταν πλαστές. Τώρα αν εγώ αν μιλήσω για γατάκια που το παίζουν νομικοί και αναλύουν αποφάσεις κατά το δοκούν θα είμαι εριστικός, έ; Δεν θα μιλήσω, λοιπόν… φαίνεται ότι αυτοί όταν δίκαζαν υπόθεση στην Επιτροπή Αναστολών του ΣτΕ έπαιρναν «επίσημες διευκρινίσεις».

Μη μιλάς για Ευρώπη όταν οι πρακτικές σου παραπέμπουν στη Νότια Βαλκανική του προπερασμένου αιώνα (και πιο παλιά).» [ανάρτηση στο Facebook, 19 Ιουνίου 2013]

Ρέκβιεμ για μια δημόσια υπηρεσία;

Χάρη στην κρατική τηλεόραση είχα κατορθώσει να δω, στην παιδική κι εφηβική μου ηλικία, όλες σχεδόν τις ταινίες που είχαν ως τότε σημαδέψει την ιστορία του κινηματογράφου. Από τον Μουρνάου ως τον Βέντερς κι από τον Αϊζενστάιν ως τον Ταρκόφσκι. Βισκόντι, Φελλίνι, Τρυφώ, Ντράγιερ και Μπέργκμαν. Παρακολούθησα κλασικά θεατρικά έργα και συναυλίες. Τηλεοπτικές μεταφορές λογοτεχνικών έργων, από το Μοναστήρι της Πάρμας του Σταντάλ ως το Μαγικό Βουνό και τον Δρα Φάουστους του Τόμας Μαν. Είδα τις σειρές του BBC, το Εγώ ο Κλαύδιος και τους Πτολεμαίους. Παρακολούθησα τον Βίνσεντ Πράις στα περισσότερα από τα έργα του Έντγκαρ Άλαν Πόου. Το Τρίτο Πρόγραμμα του κρατικού ραδιοφώνου μου έδωσε την ευκαιρία να ακούω κλασσική μουσική κάθε μέρα κι όχι μόνο τη Μεγάλη Εβδομάδα. Και στο κρατικό ραδιόφωνο πρωτάκουσα τα περισσότερα ονόματα της μουσικής που επρόκειτο να αγαπήσω.

Η ΕΡΤ ήταν βέβαια κι άλλα πολλά. Ήταν μέσο κυβερνητικής προπαγάνδας και εξυπηρέτησης ημετέρων. Ήταν ακόμη οι υπεράριθμοι, οι αργόμισθοι. Μάλλον. Αλλά ποιος τολμά να πει την αλήθεια; Ποιος έχει το θάρρος να πει ότι οι μεγάλες σπατάλες της ΕΡΤ οφείλονταν στην προσπάθειά της να μιμηθεί την ιδιωτική τηλεόραση, να αμείβει πέραν πάσης λογικής «αστέρια» της σκουπιδοκουλτούρας ή διαπλεκόμενους καλλιτέχνες (εντός κι εκτός εισαγωγικών), να επιδοτεί γενναιόδωρα ποδοσφαιρικές και καλαθοσφαιρικές εταιρίες;

Σκοπός της κρατικής ραδιοφωνίας και τηλεόρασης δεν μπορεί να είναι το κέρδος. Είναι το να καθιστά προσιτά στο σύνολο του κοινού έργα και δημιουργίες που δεν πρόκειται ποτέ να προβληθούν από ιδιωτικούς φορείς. Να δώσει την ευκαιρία στον καθένα να ξεφύγει από τα υποπροϊόντα μαζικής κατανάλωσης που προσφέρουν οι διάφοροι τομείς της βιομηχανίας του θεάματος.

Η κυβέρνησή μας είναι τελικά ειλικρινής. Καθιστά σαφείς τις προτεραιότητές της: η εξοικονόμηση πόρων αφορά ως τώρα αποκλειστικά τον πολιτισμό και το πνεύμα. Και γιατί όχι άλλωστε; Οι άβουλοι καταναλωτές πολιτιστικών σκουπιδιών είναι τα ιδανικά συστατικά μιας αποχαυνωμένης μάζας.

Πολλά μπορούν να λεχθούν για τον τρόπο με τον οποίο η κυβέρνηση έλαβε και έθεσε σε εφαρμογή την τελευταία απόφασή της. Για την προσφυγή, χωρίς προδήλως να συντρέχουν οι απαιτούμενες από το Σύνταγμα προϋποθέσεις, στην επονείδιστη πρακτική της πράξης νομοθετικού περιεχομένου, που με τις διάφορες ονομασίες που έφερε κατά το παρελθόν (αναγκαστικός νόμος, αναγκαστικό ή νομοθετικό διάταγμα) έχει συνδεθεί με ανώμαλες πολιτειακά περιόδους της Ιστορίας μας. Για την παντελή έλλειψη ακόμη και της πιο πρόχειρης μελέτης περί εξοικονόμησης πόρων, ενώ επρόκειτο για φορέα που είχε μειώσει δραστικά το προσωπικό και τις μισθολογικές δαπάνες του κι ήταν, έστω και χάρη στο ειδικό τέλος, κερδοφόρος.

Αλήθεια, σε τι τιμή εξακολουθεί το ελληνικό δημόσιο να αγοράζει ορθοπεδικά υλικά, φίλτρα αιμοκάθαρσης και βηματοδότες; Πόσα ξοδεύει για τις αμέτρητες γενικές και ειδικές γραμματείες, περίεργους φορείς κι επιτροπές ή για κατ’ όνομα «τεχνοκράτες», που δεν είναι παρά κομματάρχες υπουργών και πρωθυπουργών;

Ναι, το ξέρω. Θα συσταθεί νέα ΕΡΤ (κάτι σαν τον Νέο Πανιώνιο). Είμαι βέβαιος ότι θα στελεχωθεί βάσει 100% κομματικών και ρουσφετολογικών κριτηρίων κι ότι θα προσφέρει πολιτισμό επιπέδου τηλεοπτικών γλαστρών και φραπελιάς.

Η κυβερνητική απόφαση, όμως, δεν αφορά μόνον τον πολιτισμό. Επιχειρεί να επιβάλει καθεστώς ακραίας πόλωσης, καλώντας τους πολίτες να επιλέξουν στρατόπεδο μεταξύ «πρωτοπορίας» (όπου καταλέγεται μια αρπακτική οικονομική ελίτ που ακολουθεί μεθόδους ρώσου ολιγάρχη συνδυασμένες με αυτές Βαλκάνιου πλιατσικολόγου) και «οπισθοδρομικών» δυνάμεων, προσκολλημένων σε «ξεπερασμένες και επιζήμιες» αξίες, όπως είναι ο σεβασμός στο δημοκρατικό πολίτευμα και τα κοινωνικά δικαιώματα.

Ευτυχώς, η επιτυχία του εγχειρήματος αυτού κάθε άλλο παρά βέβαιη είναι. Τόσο η πρωτοφανής ευαισθητοποίηση του κοινού αμέσως μετά την αυθαίρετη απόφαση όσο και οι αντιδράσεις συμπαράστασης σε ολόκληρη την Ευρώπη αποτελούν βάσιμους λόγους αισιοδοξίας. Ακόμα και στους δύσκολους καιρούς μας, η έννοια της δημόσιας υπηρεσίας εξακολουθεί να έχει ιδιαίτερη αξία.

[ξεκίνησε σαν σχόλιο στο Facebook, στις 11 Ιουνίου 2013, δηλαδή το βράδυ που έκλεισε η ΕΡΤ. Γράφτηκε στην παρούσα μορφή για τα Ενθέματα και δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 17ης Ιουνίου 2013]

«Ευρωπαϊκός προσανατολισμός» και τήρηση του δικαίου της ΕΕ

 

Με αφετηρία το πάγωμα του αντιρατσιστικού νόμου

Πόση αξιοπιστία μπορεί να έχει ένα πολιτικό κόμμα, το μεγαλύτερο του κυβερνητικού συνασπισμού, όταν, ενώ εμφανίζεται ως θεματοφύλακας του ευρωπαϊκού προσανατολισμού της χώρας, υποστηρίζει τη λογική της ήσσονος προσπαθείας όσον αφορά την ενσωμάτωση του δικαίου της ΕΕ; Όταν πιστεύει ότι η χώρα μας δεν υπέχει καμία υποχρέωση μεταφοράς στην εσωτερική έννομη τάξη, ενώ το ίδιο το ενωσιακό νομοθέτημα ορίζει ρητά ότι «τα κράτη-μέλη θεσπίζουν τα αναγκαία μέτρα για να συμμορφωθούν με τις διατάξεις της παρούσας απόφασης πλαισίου έως τις 28 Νοεμβρίου 2010» (κι εμείς βρισκόμαστε αισίως στο σωτήριο έτος 2013); Όταν πιστεύει ότι αρκεί ένα νομοθέτημα του 1979, μολονότι η χρονική απόσταση μεταξύ της θέσπισής του και της έκδοσης της οικείας απόφασης, καθώς και οι προφανείς διαφορές όσον αφορά την έκταση και το περιεχόμενο καταδεικνύουν το αντίθετο;

Στην πραγματικότητα, η στάση αυτή είναι απολύτως σύμφωνη με την πάγια αντιμετώπιση την οποία επιφύλαξαν οι ελληνικές κυβερνήσεις στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η οποία κυμαινόταν μεταξύ αδιαφορίας, στην καλύτερη περίπτωση, και περιφρόνησης, στη χειρότερη. Η διαπίστωση επιβεβαιώνεται όχι μόνο σε σχέση με την ενσωμάτωση και εφαρμογή του δικαίου της ΕΕ, αλλά και την (κατά κανόνα αναιμική) ελληνική συμμετοχή στις προπαρασκευαστικές εργασίες για την έκδοση ευρωπαϊκών νομοθετημάτων, χωρίς να παραβλέπεται η συνήθης πρακτική της θέσπισης εθνικών διατάξεων αντίθετων προς το δίκαιο της Ένωσης. Μερικά εντελώς ενδεικτικά παραδείγματα: η πλημμελέστατη εφαρμογή των οδηγιών για τη σύναψη δημοσίων συμβάσεων (προμηθειών, παροχής υπηρεσιών και δημοσίων έργων). Η θέσπιση της περιβόητης διάταξης του άρθρου 7, παρ. 2, του νόμου 2955/2001, η οποία, χαρακτηρίζοντας ορισμένα ιατρικά υλικά (ορθοπαιδικά είδη, βηματοδότες κ.λπ.) ως «μη συγκρίσιμα», επέτρεπε την προμήθειά τους με απευθείας αναθέσεις, αντί των διαγωνισμών που επιβάλλει η ευρωπαϊκή νομοθεσία (η χώρα μας καταδικάστηκε για τον λόγο αυτό από το Δικαστήριο της ΕΕ με την απόφαση της 18ης Δεκεμβρίου 2007, υπόθεση C-481/06, Επιτροπή κατά Ελλάδας). Τέλος, η πανηγυρική εξαγγελία από την τότε κυβέρνηση Κ. Καραμανλή νόμου περί «βασικού μετόχου», του οποίου οι διατάξεις αντέβαιναν προδήλως σε όλες σχεδόν τις θεμελιώδεις ελευθερίες που κατοχυρώνουν οι Συνθήκες της ΕΕ.

Εν προκειμένω, δεν μπορεί να υποστηριχθεί βάσιμα ότι ο νόμος 927/1979, περί κολασμού πράξεων ή ενεργειών που αποσκοπούν σε φυλετικές διακρίσεις, απαλλάσσει την Ελληνική Δημοκρατία από την υποχρέωσή της να ενσωματώσει στην εσωτερική έννομη τάξη τα όσα προβλέπει η απόφαση πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ του Συμβουλίου, της 28ης Νοεμβρίου 2008, για την καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του ποινικού δικαίου. Ακόμη κι αν υποτεθεί ότι οι ελλείψεις του ισχύοντος νόμου (όσον αφορά τους ορισμούς εννοιών ή την αναλυτική περιγραφή της αντικειμενικής υπόστασης των αξιόποινων πράξεων) θα μπορούσαν να καλυφθούν ερμηνευτικά, απουσιάζει από αυτόν η δυνατότητα επιβολής κυρώσεων (περιλαμβανομένου και του αποκλεισμού από δημόσιες παροχές ή ενισχύσεις) σε νομικά πρόσωπα (άρθρο 6, παρ. 1, της απόφασης πλαισίου), τα οποία μπορούν να κριθούν υπεύθυνα για αδικήματα ρατσισμού και ξενοφοβίας (άρθρο 5). Είναι μάλλον προφανές εναντίον ποιας πολιτικής οργάνωσης θα μπορούσε να στραφεί μια τέτοια διάταξη και ποιος προστατεύεται καταρχήν με την απόσυρση του «αντιρατσιστικού» σχεδίου νόμου.

Είναι αλήθεια ότι έχουν εκφρασθεί πολλές αμφιβολίες για τη σκοπιμότητα της καταπολέμησης του ρατσισμού με νομικά μέσα. Ομοίως έχουν επισημανθεί οι κίνδυνοι υπέρμετρου περιορισμού της ελευθερίας της έκφρασης ή αυθαίρετης χρήσης των διατάξεων ενός τέτοιου νομοθετήματος. Ένα ζήτημα τόσο σοβαρό θα απαιτούσε την ευρύτερη δυνατή διαβούλευση μεταξύ πολιτικών και κοινωνικών φορέων. Κάτι που, ως συνήθως, δεν συνέβη. Σε κάθε περίπτωση, η περιπέτεια του αντιρατσιστικού νόμου επιβεβαιώνει μια παλιά, αλλά όχι και τόσο προβεβλημένη διαπίστωση: αν κάποιος αναζητήσει συνειδητοποιημένους θιασώτες του ευρωπαϊκού ιδανικού δεν πρόκειται να τους βρει στα κόμματα που άσκησαν εξουσία στη χώρα μας.

[γράφτηκε για τα Ενθέματα και δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 26ης Μαΐου 2013]