Θύματα του… Κιουτσούκ-Καϊναρτζή

Τάταροι συγκρούονται με δυνάμεις της Πολωνολιθουανικής Κοινοπολιτείας, πιθανώς στα μέσα του 17ου αιώνα – πίνακας του Πολωνού Γιούλιους Κόσσακ 19ος αι.

Η Ιστορία των Τατάρων της Κριμαίας αποτελεί μάλλον τυπική περίπτωση εθνότητας που υπήρξε κυρίαρχη σε ορισμένο τόπο, πριν βρεθεί στη θέση του υποτελούς.

Η εθνογένεσή τους και η δημιουργία του χανάτου τους συνιστούν μακρόχρονες διαδικασίες που ξεκινούν στα τέλη του 13ου αιώνα (όταν κάποιες τουρκόφωνες φυλές που βρίσκονται υπό την κυριαρχία της μογγολικής Χρυσής Ορδής μετακινούνται προς δυσμάς), για να αποκρυσταλλωθούν κατά τη διάρκειά του 15ου. Η ανθρώπινη πρώτη ύλη της εθνογένεσης είναι οι Τούρκοι Κιπτσάκ, γνωστοί μας και με τα ονόματα Κουμάνοι ή Πολοφτσοί, που αφομοιώνουν στο πέρασμά τους στοιχεία από το εθνοτικό μωσαϊκό των περιοχών που κατακτούν. Τρία είναι τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της διαδικασίας: η σταδιακή απεξάρτηση από τη Χρυσή Ορδή, η εγκατάλειψη του σαμανισμού/ ανιμισμού και ο συνακόλουθος εξισλαμισμός, η εκδίωξη των τελευταίων δυνάμεων που ασκούσαν κάποια μορφή κυριαρχίας σε εδάφη της Κριμαίας, δηλαδή των Βυζαντινών και των Γενουατών.

Τάταρος έφιππος τοξότης (σχέδιο του Βάτσουαφ Παβλίσακ, 1866-1905)

Περίπου το 1420, οι Τάταροι της Κριμαίας κάλεσαν τον Χατζί Γκιράι, έναν τσενγκισχανίδη που ζούσε εξόριστος στη Λιθουανία, να διοικήσει την περιοχή και του έδωσαν τον τίτλο του χάνου. Η δυναστεία των Γκιράι επρόκειτο να ηγεμονεύσει στο κριμαϊκό χανάτο για τους επόμενους τρεις και πλέον αιώνες. Η εγκαθίδρυσή της οφείλει πολλά σε παιχνίδια συμμαχιών με τις μεγάλες δυνάμεις του ισλάμ και πιο συγκεκριμένα στην υποστήριξη της ανερχόμενης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Οσμανλήδες καθίστανται επικυρίαρχοι του χανάτου της Κριμαίας. Ενώ, όμως, έχουν λόγο στη διαδοχή (που κατά κανόνα προκαλεί διαμάχες κι εμφύλιους πολέμους μεταξύ των Τατάρων), η εποπτεία τους είναι μάλλον χαλαρή κι επιτρέπει στο χανάτο να ασκεί πραγματικά ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική.

Μπαχτσίσαράυ: τα ανάκτορα των χάνων της Κριμαίας

Ο 16ος αιώνας συνιστά το απόγειο της ισχύος του Χανάτου της Κριμαίας που εμφανίζεται ως νόμιμος κυρίαρχος των ισλαμικών περιοχών της ανατολικής Ευρώπης και ειδικά του Χανάτου του Καζάν, ενώ ταυτόχρονα πλουτίζει από το εμπόριο σκλάβων. Το 1571 οι ταταρικές δυνάμεις του Ντεβλέτ Α΄ Γκιράι λεηλατούν τη Μόσχα του Ιβάν Δ΄ του Τρομερού κι επιστρέφουν στην Κριμαία με δεκάδες χιλιάδες σκλάβους. Την επόμενη χρονιά, όμως, συντρίβονται από τον στρατό της Μοσχοβίας στη Μάχη του Μολοντί. Από το σημείο αυτό και πέρα, η ισορροπία δυνάμεων αντιστρέφεται προς όφελος των Ρώσων και ξεκινά περίοδος παρακμής για το ταταρικό χανάτο, παρακμή την οποία εντείνει η ταυτόχρονη εξασθένιση της μεγάλης προστάτιδας, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο τσάρος Ιβάν Δ΄ ο Τρομερός συγχαίρει τον πρίγκιπα Μιχαήλ Ιβάνοβιτς Βοροτίνσκι για τη νίκη του στη Μάχη του Μολοντί.

Το χανάτο της Κριμαίας θα εξακολουθήσει να έχει σημαντικό ρόλο στα πράγματα της Ανατολής και τον 17ο αιώνα. Την εποχή της εξέγερσης του Μπογκντάν Χμελνίτσκι θα συνταχθούν με τους Κοζάκους εναντίον των Πολωνών, συμβάλλοντας καθοριστικά στην επικράτηση των πρώτων στη μάχη του Ζόφτι Βόντι (1648), πριν αλλάξουν στρατόπεδο πληροφορούμενοι τη συμμαχία του αταμάνου των Κοζάκων με τους Ρώσους. Ωστόσο η δύναμή του αδυνατίζει όλο και περισσότερο την ώρα που οι αντίπαλοί του ενισχύονται. Η παρακμή δεν είναι αναστρέψιμη.

Σαχίν Γκιράι, ο τελευταίος Τάταρος Χάνος της Κριμαίας

Η τελευταία πράξη του δράματος ξεκινά με τον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1768-1774. Με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή η τσαρική Ρωσική Αυτοκρατορία αναγνωρίζεται ως επικυρίαρχος της Κριμαίας. Λίγο αργότερα, το 1783, κι εκμεταλλευόμενη μιαν ακόμη εμφύλια σύγκρουση για τη διαδοχή στο χανάτο, η Αικατερίνη Β΄ εύρισκε την ευκαιρία για να προσαρτήσει οριστικά κι αμετάκλητα την Κριμαία στην αυτοκρατορία της. Ο τελευταίος χάνος της Κριμαίας, ο Σαχίν Γκιράι, τελείωνε άδοξα τη σταδιοδρομία του, εξόριστος στη Ρόδο (εκτελέστηκε από τους Οθωμανούς ως προδότης). Οι Τάταροι υποβιβάζονταν από τη θέση της κυρίαρχης εθνότητας σ’ εκείνην της υποτελούς, ενώ η περιοχή τους αποικίζονταν από Ρώσους, Ουκρανούς, Γερμανούς κι Έλληνες του Πόντου.

Τάταρος μουλάς (από το βιβλίο του Γκούσταφ-Τέοντορ Πάουλι «Εθνογραφική περιγραφή των λαών της Ρωσίας», Πετρούπολη 1862)

Περίπου 160 χρόνια αργότερα, εν μέσω του γερμανοσοβιετικού πολέμου, ορισμένες ταταρικές ελίτ έκριναν ότι συντασσόμενοι με τους Γερμανούς κατακτητές θα μπορούσαν να βελτιώσουν τη θέση της εθνότητάς τους. Η συνεργασία αυτή είχε πολύ ακριβό τίμημα. Στις 11 Μαΐου 1944, μόλις δύο ημέρες μετά την ανακατάληψη της Σεβαστούπολής και την ολοκλήρωση της απελευθέρωσης της Κριμαίας, η κυβερνητική επιτροπή άμυνας της ΕΣΣΔ αποφασίζει την εκτόπιση του συνόλου του ταταρικού πληθυσμού της Κριμαίας λόγω συνεργασίας με τον εχθρό και τη μεταφορά του στην Κεντρική Ασία (κυρίως στο Ουζμπεκιστάν)! Η διαταγή θα εκτελεστεί μέσα σε τρεις ημέρες (18-21 Μαΐου) με τον γνωστό ζήλο (και την επίσης συνήθη έλλειψη προγραμματισμού). Με την ολοκλήρωση της επιχείρησης ποσοστό μεγαλύτερο του 40 % των εκτοπισμένων θα έχει χάσει τη ζωή του.

Η ιστορία των Τάταρων της Κριμαίας δεν διαφέρει ουσιωδώς από εκείνη μιας σειράς εθνοτήτων της ΕΣΣΔΑ που κατηγορήθηκαν για συνεργασία με τον εχθρό. Καλμούκοι, Βαλκάριοι, Καρατσάι, Τσετσένοι, Γερμανοί του Βόλγα. Η εθνότητά τους αποκαταστάθηκε συλλογικά από την κατηγορία το 1967 (οι Γερμανοί του Βόλγα είχαν αποκατασταθεί το 1964). Σε αντίθεση με άλλες εθνότητες δεν τους επετράπη να επιστρέψουν στα πατρογονικά εδάφη τους παρά μόνον στα χρόνια της διακυβέρνησης Γκορμπατσόφ (στους Γερμανούς του Βόλγα δεν επετράπη ποτέ κάτι τέτοιο).

Η τραγική ειρωνία συνίσταται στο ότι η μοίρα των Τατάρων δεν θα άλλαζε κατ’ ανάγκη αν στον πόλεμο επικρατούσαν οι Ναζί! Η Κριμαία αποτελούσε ξεχωριστή περίπτωση για τους Γερμανούς: ολόκληρος ο πληθυσμός της θα εκτοπιζόταν, ακόμη κι οι Τάταροι που είχαν συνεργαστεί με ζήλο με τους κατακτητές, προκειμένου η χερσόνησος να μετατραπεί σε γερμανική Ριβιέρα (ως κι ο ίδιος ο Χίτλερ ονειρευόταν να περάσει την εποχή της σύνταξής του σε κάποια έπαυλη της Κριμαίας!). Για να θεμελιωθεί η διεκδίκηση, ο θεωρητικός του ναζιστικού καθεστώτος Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ υποστήριζε ότι η Κριμαία ήταν περιοχή που ανήκε στο παρελθόν στους Γότθους: για τον λόγο αυτό, άλλωστε, θα μετονομαζόταν σε Gotenland!

Οι σχέσεις εξουσιαστών κι εξουσιαζομένων είναι πάντα σκληρές κι αμείλικτες, κατά μείζονα λόγο όταν ερμηνεύονται με όρους εθνοτικούς. Και γίνονται ακόμη πιο απάνθρωπες στα χρόνια των πολέμων.

Και, τελικά, αν οι αντιπαραθέσεις των ισχυρών φέρνουν κάποτε στην επιφάνεια τις εθνικές τραγωδίες ορισμένων, υπάρχουν πάντα ιστορίες που δεν θα τις διηγηθεί ποτέ κανείς. Όπως αυτή των Ρομά της Κριμαίας που για αιώνες υπήρξαν οι βοσκοί και οι τεχνίτες των Τάταρων κυρίαρχων. Η ιστορία τους, όμως, δεν ενδιαφέρει, κατά πως φαίνεται, κανέναν.

Ο «άγιος» Γκινφόρ (παράξενες δοξασίες του Μεσαίωνα… κι όχι μόνο)

Από το Livre de Chasse (1387-1389), του Γκαστόν Φεμπύς, κόμητος της Φουά

Όπως μας λέει ο θρύλος, ο Γκινφόρ ήταν το λαγωνικό ενός καστελλάνου της περιοχής των Ντομπ, όχι πολύ μακριά από τη Λυών (πιθανώς του καστελλάνου του Βιγιάρ-λε-Ντομπ). Μια μέρα, ο καστελλάνος φεύγει από τον πύργο του, αφήνοντας το μωρό του μαζί με τον Γκινφόρ. Επιστρέφοντας το απόγευμα βλέπει έντρομος την κούνια του μωρού άδεια κι αναποδογυρισμένη και τον σκύλο μέσα στα αίματα. Πιστεύοντας ότι ο σκύλος κατασπάραξε το βρέφος, βγάζει το ξίφος του και σκοτώνει τον δύστυχο Γκινφόρ στη στιγμή. Τότε ακούει το κλάμα του μωρού του, ανακαλύπτει δίπλα ένα νεκρό φίδι και συνειδητοποιεί ότι το σκυλί όχι μόνο δεν είχε επιχειρήσει να κάνει κακό στο μωράκι, αλλά το προστάτεψε από θανάσιμο κίνδυνο. Συντετριμμένος, ο καστελλάνος αντιλαμβάνεται το μέγεθος του σφάλματός του. Παίρνει το άψυχο σώμα του ηρωϊκού Γκινφόρ και το θάβει στο κοντινό δάσος. Έπειτα φυτεύει ένα δεντράκι πάνω απ’ το σημείο του τάφου, ώστε όλοι να θυμούνται πού ακριβώς αναπαύεται το γενναίο σκυλί. Η φήμη του Γκινφόρ εξαπλώνεται και γεννιέται ένας πραγματικός θρύλος. Οι χωρικοί των γύρω περιοχών πιστεύουν ότι έχει θαυματουργές ιδιότητες: το νεκρό σκυλί μετατρέπεται σε άγιο προστάτη των άρρωστων κι ανάπηρων βρεφών.

Ο Στέφανος του Μπουρμπών γεννήθηκε μεταξύ του 1180 και του 1190 στην Μπελλβίλ, πάντα στην περιοχή της Λυών. Το 1217, στο Παρίσι, εισέρχεται στο τάγμα των Δομινικανών. Το 1223 ονομάζεται γενικός ιεροκήρυκας κι αρχίζει να διατρέχει ολόκληρη την ανατολική Γαλλία, από τη Λυών ως τη Λωρραίνη, κι από τη Βουργουνδία μέχρι το Ρουσσιγιόν, κηρύττοντας τον Λόγο του Θεού κι αναζητώντας αιρέσεις και παρεκκλίνουσες δοξασίες. Μεταξύ άλλων, ο Στέφανος γίνεται ένας από τους πρώτους ιεροεξεταστές, σχεδόν αμέσως μετά τη συγκρότηση του σώματος (1231). Προς το τέλος της σταδιοδρομίας του, συγγράφει μια εκτεταμένη συλλογή από παραβολές και άλλες ιστορίες ηθικοπλαστικού περιεχομένου, χρήσιμες για το κήρυγμα ενός ιερωμένου. Πρόκειται για το «Tractatus de diversis materiis predicabilibus» (περ. 1250). Στο βιβλίο του, περιγράφει και την παράδοξη (και εντελώς αιρετική για εκείνον) λατρεία του «αγίου» Γκινφόρ.

Δάσος του Saint-Guignefort στη Ντομπ (φωτογραφία του χρήστη της Wikipédia Cú Faoil)

«Πολλές γυναίκες που είχαν άρρωστα ή ανάπηρα παιδιά τα έφερναν σε εκείνο το μέρος. Σ’ ένα κάστρο καλούσαν μια μάγισσα, η οποία δίδασκε στις γυναίκες την τελετή, τις πληροφορούσε τι θα έπρεπε να προσφέρουν και τις μάθαινε τα λόγια της επίκλησης προς τους δαίμονες. Έπειτα τις οδηγούσε στο σημείο του τάφου. Όταν έφταναν εκεί έριχναν αλάτι κι έκαναν κι άλλες προσφορές στους δαίμονες. Κρεμούσαν τα ρουχαλάκια του μωρού στα κλαδιά του δέντρου που ήταν δίπλα τους και κάρφωναν από ένα καρφί στον κορμό καθενός από τα άλλα δέντρα. Ύστερα, η μάνα και η μάγισσα περνούσαν το γυμνό βρέφος μέσα από το άνοιγμα που σχηματιζόταν ανάμεσα σε δυο κορμούς δέντρων και το έδιναν η μία στην άλλη ενιά φορές. Προέβαιναν στη δαιμονική επίκληση κι ικέτευαν τα ξωτικά να δεχτούν το άρρωστο κι ασθενικό μωρό και να τους δώσουν το δικό τους, γερό, στρουμπουλό και υγιές. Έπαιρναν, τέλος, το μωρό και, κάτω από ένα δέντρο, το απέθεταν γυμνό πάνω στο στρώμα που σχημάτιζαν τα ρούχα του. Πλάι στο κεφάλι του τοποθετούσαν δύο κηροπήγια, τα οποία τα στερέωναν στον κορμό του δέντρου που βρισκόταν από πάνω τους.»

Καθώς η λατρεία του σκυλιού εξαπλώνεται, ο Στέφανος του Μπουρμπών φτάνει στη Ντομπ, πιθανώς το 1235. Διατάσσει την εκταφή του Γκινφόρ και καίει τα οστά του, όπως και το δεντράκι που είχε φυτρώσει πάνω από τον τάφο. Πιστεύει ότι μετά από αυτό, θα πάψει κι η λατρεία του «αγίου» Γκινφόρ. Πλανάται. Οι χωρικοί θα συνεχίσουν να ζητούν τη βοήθεια του σκυλιού για να θεραπευτούν τα άρρωστα παιδιά τους. Η παράδοση θα μείνει ζωντανή μέχρι τη δεκαετία του 1930.

«Ο Μοναχός και η Μάγισσα»

– Η παράξενη αυτή ιστορία θα εμπνεύσει τη Γαλλίδα σκηνοθέτρια Συζάν Σιφφμάν (1929-2001), επί σειρά ετών συνεργάτιδα του Φρανσουά Τρυφφώ, η οποία θα την επιλέξει ως θέμα της πρώτης κινηματογραφικής ταινίας της. Στον «Μοναχό και τη Μάγισσα» (« Le Moine et la Sorcière », αγγλικός τίτλος «The Sorceress»), που προβλήθηκε στις κινηματογραφικές αίθουσες το 1987, ο Στέφανος του Μπουρμπών (Τσεκύ Καρυό) φτάνει σ’ ένα χωριό της Ντομπ αποφασισμένος να ξεριζώσει κάθε δοξασία ή συμπεριφορά που δεν είναι σύμφωνη με το δόγμα της Εκκλησίας. Έχοντας την εντύπωση ότι ξεμπέρδεψε με τη βδελυρή λατρεία του σκυλιού, ανακαλύπτει τον ιδανικό ένοχο στο πρόσωπο της Έλντας (Κριστίν Μπουασσόν), μιας νεαρής γυναίκας που ζει στο δάσος και θεραπεύει τους χωρικούς με βότανα. Στην προσπάθειά του να καταδικάσει την Έλντα ως μάγισσα, ο Στέφανος έρχεται σε σύγκρουση με ολόκληρη την κοινωνία του χωριού, περιλαμβανομένου και του ιερέα του (Ζαν Καρμέ). Στην ουσία, πρόκειται για τη μάχη ανάμεσα στο «λόγιο» επίσημο ιδεολογικό πρότυπο που θέλει να επιβάλει η εξουσία και στις λαϊκές παραδόσεις και δοξασίες.

(- ορισμένοι υποστηρίζουν ότι τον μύθο του αγίου Γκινφόρ απηχεί και μια σκηνή από τη γνωστή παιδική ταινία κινουμένων σχεδίων «Η Λαίδη και ο Αλήτης». Στην ταινία του Γουώλτ Ντίσνευ, ο Αλήτης σώζει το μωράκι των κυρίων της Λαίδης από έναν αρουραίο. Εκεί, φυσικά, το τέλος είναι ευτυχές)

Πηγές: – Jean-Claude SCHMITT  « Le saint lévrier. Guinefort, guérisseur d’enfants depuis le XIIIe siècle », Flammarion, Παρίσι 1979, τελευταία έκδοση 2004.

– Laure VERDON « Le Moyen Âge : 10 siècles d’idées reçues », Le Cavalier Bleu, Παρίσι 2013, σελ. 95, 108.

Η αμερικανική αφίσα της ταινίας «Ο Μοναχός και η Μάγισσα»

[με ειδική αφιέρωση στον Δύτη και στον Γρηγόρη Στ. και τους Κυνοκέφαλούς του]

Gestes des Chiprois

«A pour Dieu sire ne vous partes car la ville sera tant tost perdue. Et il lor respondy hautement que chascun loy: Seignors je ne peus plus car je suy mort; vees le cop. Et adons veyme nos le pilet clave en son cors».

«Για τ’ όνομα του Θεού, άρχοντα, μη μας εγκαταλείπετε, γιατί η πόλη σύντομα θα χαθεί. Και τους απάντησε με δυνατή φωνή για να τον ακούσουν όλοι. Κύριοι, δεν αντέχω άλλο γιατί είμαι νεκρός. Δείτε την πληγή. Και τότε είδαμε όλοι το βέλος που είχε σφηνωθεί στο κορμί του».

[«Το Χρονικό του Ναΐτη της Τύρου», κεφ. 498 – περιγραφή του θανάσιμου τραυματισμού του μαγίστρου των Ναϊτών Γουλιέλμου του Μπωζαί κατά την πολιορκία του Αγίου Ιωάννη της Άκρας από τους Μαμελούκους, Μάιος 1291]

Τα «Gestes des Chiprois» («Κυπρίων Έργα») είναι μια μεσαιωνική συλλογή ιστορικών κειμένων που συγκεντρώθηκαν σε ενιαίο κείμενο στην Κύπρο κατά τον 14ο αιώνα. Το μοναδικό σωζόμενο χειρόγραφο είναι έργο κάποιου Ιωάννη Λα Μιέζ, ο οποίος ενώ ήταν αιχμάλωτος στο κάστρο της Κερύνειας το 1343 αποφάσισε να αντιγράψει το βιβλίο. Το αντίγραφο πέρασε στη Δύση για να καταλήξει στη βιβλιοθήκη κάποιου κάστρου στο Πεδεμόντιο.

Το πρώτο μέρος των Gestes είναι ένα συμπίλημα σύντομων κειμένων σχετικών με την Ιστορία των σταυροφοριών και των λατινικών κρατών της Ανατολής, με γενικό τίτλο «Χρονικά των Αγίων Τόπων» («Annales de Terre Sainte»). Το δεύτερο μέρος είναι γραμμένο στην Κύπρο κατά τον 13ο αιώνα από τον Ιταλό αριστοκράτη Φίλιππο της Νοβάρας, ο οποίος εγκαταστάθηκε στο νησί μετά τη συμμετοχή του στην Ε΄ Σταυροφορία. Φέρει τον τίτλο «Estoire et le droit conte de la guerre qui fu entre l’empereur Frederic
et messier Johan de Ibelin» («Ιστορία και ακριβής διήγηση του πολέμου που διεξήχθη μεταξύ του αυτοκράτορα Φρειδερίκου και του άρχοντα Ιωάννη του Ιμπλέν») και διηγείται την προσπάθεια του Φρειδερίκου Β΄ των Χοχενστάουφεν να ελέγξει το Βασίλειο της Κύπρου ερχόμενος σε σύγκρουση με την τοπική αριστοκρατία, της οποίας ηγείται ο Ιωάννης του Ιμπλέν, σημαντικότερος φεουδάρχης του νησιού και του Βασιλείου της Ιερουσαλήμ.

Το τρίτο μέρος, τέλος, είναι το περίφημο «Χρονικό του Ναΐτη της Τύρου». Κατά πάσα πιθανότητα, ο άγνωστος συγγραφέας του ούτε Ναΐτης ήταν ούτε καταγόταν από την Τύρο. Επρόκειτο για τον γραμματέα, μεταφραστή και διερμηνέα του μαγίστρου του Τάγματος Γουλιέλμου του Μπωζαί. Ο «Ναϊτης της Τύρου» μας παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για την Ιστορία του Τάγματος και γενικά των φραγκικών κρατών της Ανατολής από το 1242 έως και τις αρχές του 14ου αιώνα.

[Facebook, 22 Φεβρουαρίου 2014]

Ορδέριχος Βιτάλης

«Ο Ραϋμόνδος δέχτηκε και ξεκίνησε για τη συνάντηση κατά τη διάρκεια της οποίας ο αυτοκράτορας του είπε: «Η πόλη της Αντιόχειας ανήκει στην αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης. Ο πρίγκιπας Βοημούνδος έδωσε όρκο υποτέλειας στον πατέρα μου και μαζί με τους υπόλοιπους άρχοντες της Δύσης ορκίστηκε να επιστρέψει στην Αγία Αυτοκρατορία όλα τα εδάφη που είχαν αποσπάσει οι Τούρκοι και τα οποία μπορούσε να κατακτήσει. Ως εκ τούτου, απαιτώ από εσάς που κατέχετε επί του παρόντος την ηγεμονία της Αντιόχειας να αναγνωρίσετε ότι η συνθήκη αυτή εξακολουθεί να βρίσκεται σε ισχύ και ζητώ στο όνομα της αυτοκρατορίας αυτήν την πόλη, την εξουσία επί της οποίας έχετε σφετεριστεί». Ο Ραϋμόνδος τού έδωσε την εξής απάντηση: «Ουδόλως επιθυμώ να συζητήσω μαζί σας τους όρους που συμφώνησαν οι πρόγονοί μου. Την πόλη αυτή μού την έδωσε ο βασιλέας της Ιερουσαλήμ μαζί με το χέρι της κόρης του κι εγώ του ορκίστηκα πίστη, όπως οφείλω στον κύριό μου. Θα του γνωστοποιήσω, επομένως, τα αιτήματά σας. Θα ακολουθήσω με απόλυτη υπακοή τις συμβουλές του και, όσον αφορά την υπόθεση αυτή, δεν πρόκειται να προβώ σε διαπραγμάτευση για κανένα ζήτημα χωρίς να τον έχω πρώτα συμβουλευτεί.»» (Ορδέριχος Βιτάλης «Historia ecclesiastica», βιβλίο ΙΓ΄)

[περιγραφή της συνάντησης μεταξύ Ιωάννη Κομνηνού και Ραϋμόνδου του Πουατιέ, πρίγκιπα της Αντιόχειας, το 1138. Για την ιστορία, ας συμπληρώσουμε ότι ο Φουλκ ο Ανδεγαυός, βασιλιάς της Ιερουσαλήμ, αναγνώρισε τα κατά νόμο κυριαρχικά δικαιώματα του Βυζαντινού αυτοκράτορα, προσθέτοντας πάντως ότι, σε κάθε περίπτωση, δεν μπορούσε, λόγω ασθένειας, να κάνει τίποτε για να βοηθήσει τον βασσάλο του. Οι Φράγκοι αναγνώρισαν την αυτοκρατορική επικυριαρχία κι ο Κομνηνός την εξουσία του Ραϋμόνδου. Όλοι έμειναν τελικά ευχαριστημένοι. ]

Στις 16 Φεβρουαρίου 1075 γεννήθηκε στο Άτσαμ της Αγγλίας, κοντά στο Σριούσμπρυ, ο Αγγλονορμανδός μοναχός κι ιστορικός Ορδέριχος Βιτάλης (Ordericus Vitalis/ Orderic Vital). Η «Εκκλησιαστική Ιστορία» του αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά έργα του Μεσαίωνα. Μας παρέχει πολλές κι αξιόπιστες πληροφορίες για το Δουκάτο της Νορμανδίας, τα νορμανδικά βασίλεια της Αγγλίας, αφενός, και της Σικελίας και Κάτω Ιταλίας, αφετέρου, την Πρώτη Σταυροφορία και τα φραγκικά κράτη της Συρίας και Παλαιστίνης (ιδίως δε το Πριγκιπάτο της Αντιόχειας που είχε ιδρυθεί από Νορμανδούς). Πέθανε μεταξύ 1141 και 1143 στο αββαείο του Σαιντ-Εβρού (αγίου Εβρούλφου) στην Κάτω Νορμανδία.

[Facebook, 16 Φεβρουαρίου 2014]

Tuez-les tous, Dieu reconnaîtra les siens και λαθοθηρίας το ανάγνωσμα…

Ο Αντώνης Πανούτσος είναι ένας από τους σχετικά λιγοστούς αθλητικογράφους που έχει διαβάσει αρκετά στη ζωή του, μεταξύ των άλλων και Ιστορία. Έχει, όμως, την κακή συνήθεια να μην ελέγχει ποτέ (μα ποτέ) τα όσα ιστορικής φύσης αναφέρει παρεμπιπτόντως στα κείμενά του. Έτσι, μετά την ερωτική σχέση Ελ Σιντ και Ισαβέλλας της Καστίλλης (μολονότι 3,5 αιώνες χωρίζουν τον θάνατο του Ροντρίγο Ντίαθ ντε Μπιμπάρ – 1099 – και τη γέννηση της Ισαβέλλας της Καθολικής – 1451), τον Ιούλιο Καίσαρα – αντί του Οκταβιανού Αυγούστου – να ζητεί πίσω από τον Βάρο τις λεγεώνες που χάθηκαν στον Τευτοβούργιο Δρυμό (το 9 μ.Χ, πάνω από μισό αιώνα μετά τη δολοφονία του Καίσαρα) και τους ισχυρισμούς ότι ο όρος «Δελφίνος» είναι ελληνική πατέντα, νέο μαργαριτάρι προστέθηκε στον κατάλογο:«Στην λογική του Σιμόν ντε Μονφόρ που στην κατάληψη της Καρκανσόν (sic) όταν του είπαν πως μπορούν να ξεχωρίσουν τους αιρετικούς απάντησε «Σφάξτε τους όλους και αφήστε τον Θεό να ξεχωρίσει»».

Για να μην μπερδεύονται όσοι τυχόν δεν γνωρίζουν τα δραματικά γεγονότα της Σταυροφορίας κατά των Kαθαρών (περ. 1209-1229): η περιβόητη φράση «Σκοτώστε τους όλους κι ο Θεός θα ξεχωρίσει τους δικούς του» («Tuez-les tous, Dieu reconnaîtra les siens.»/ «Cædite eos. Novit enim Dominus qui sunt eius.») φέρεται να ειπώθηκε όχι βέβαια μετά την κατάληψη της Καρκασσόν, αλλά της Μπεζιέ (1209). Και δεν αποδίδεται στον ντε φάκτο στρατιωτικό αρχηγό της σταυροφορίας, τον Σίμωνα του Μονφόρ, αλλά στον παπικό λεγάτο Αρνάλδο Αμαλάριχο, ηγούμενο της μονής του Σιτώ. Υποτίθεται ότι ήταν η απάντησή του στην ερώτηση των στρατιωτών που δεν ήξεραν τι να κάνουν με τον πληθυσμό της πόλης που κατέλαβαν και πώς θα ξεχωρίσουν τους καλούς καθολικούς από τους δυϊστές αιρετικούς.

Δεν είναι βέβαιο ότι η φράση ειπώθηκε πραγματικά. Την αναφέρει μία μόνο πηγή της εποχής, ο Γερμανός κιστερκιανός μοναχός Καισάριος του Χάιστερμπαχ. Δυστυχώς, ακόμη κι αν η φράση δεν ειπώθηκε ποτέ, εκφράζει απόλυτα το πνεύμα των νικητών και τα γεγονότα. Θανατώθηκε ο πληθυσμός της πόλης στο σύνολό του.

[Facebook, 13 Φεβρουαρίου 2014]

12 Φεβρουαρίου 1502, το τέλος μιας παράδοσης

Πριν παραδώσει τα κλειδιά της Αλάμπρας στους Καθολικούς Βασιλείς, ο Αμπού Αμπνταλλάχ Μουχάμμαντ ΙΒ΄ (ο Μποαμπντίλ των χριστιανών), τελευταίος Νασρίδης εμίρης της Γρανάδας, είχε τουλάχιστον προσπαθήσει να διαφυλάξει τα δικαιώματα των ομόθρησκων υπηκόων του. Πράγματι, με τη Συνθήκη της Γρανάδας (25 Νοεμβρίου 1491), ο Φερδινάνδος κι η Ισαβέλλα δεσμεύθηκαν να σεβαστούν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και κυρίως τη θρησκευτική ελευθερία των μουσουλμάνων του εμιράτου.

Οι υποσχέσεις δεν επρόκειτο να τηρηθούν για πολύ. Με πρόφαση κάποιες εξεγέρσεις μουσουλμάνων που είχαν σημειωθεί το 1499-1500, το βασιλικό ζεύγος έκρινε ότι οι όροι της Συνθήκης ήταν πλέον άκυροι. Με το διάταγμα που εξέδωσαν στις 12 Φεβρουαρίου 1502 έθεταν στους μουσουλμάνους υπηκόους τους το πιο σκληρό δίλημμα: να αποκηρύξουν την πίστη τους, ασπαζόμενοι τον χριστιανισμό, ή να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές εστίες τους και να πάρουν τον δρόμο της προσφυγιάς προς το Μαγκρέμπ. Από την εποχή των μουδέχαρες, δηλαδή των μουσουλμάνων που ζούσαν υπό χριστιανική κυριαρχία, η Ισπανία περνούσε απότομα σ’ αυτήν των μορίσκος, των βίαια εκχριστιανισμένων μουσουλμάνων.

Παρά τον εκχριστιανισμό, ο ζυγός γίνετα ολοένα και επαχθέστερος. Το 1569 οι μορίσκος εξεγείρονται κατά της χριστιανικής εξουσίας. Πολλοί καταφεύγουν στα Αλπουχάρρας και συνεχίζουν από εκεί τον ένοπλο αγώνα. Η τελευταία πράξη του δράματος θα παιχτεί το 1609, όταν με βασιλική διαταγή θα εκτοπιστούν από την Ισπανία όλοι οι εκχριστιανισμένοι μουσουλμανικής καταγωγής. Τέλος μιας ιστορίας εννέα αιώνων.

Είχε βέβαια προηγηθεί ο διωγμός των Εβραίων της Ισπανίας, με το διαβόητο διάταγμα της Αλάμπρας (31 Μαρτίου 1492) και οι συνεχείς διώξεις όσων από αυτούς αναγκάστηκαν να εκχριστιανιστούν και, ως κονβέρσος ή μαρράνος, να βρεθούν στο στόχαστρο της Ιεράς Εξέτασης.

Η Ισπανία έχτιζε την αυτοκρατορία της έχοντας διαλύσει το διαπολιτισμικό παρελθόν της.

[Facebook, 11 Φεβρουαρίου 2014]

Πρωτοχρονιά;

Η εικόνα για τον Ιανουάριο, από τις «Très Riches Heures du duc de Berry» (15ος αι.) – ο εορτασμός στον οποίο μετέχουν ο δούκας και η ακολουθία του δεν είναι βέβαια της Πρωτοχρονιάς, αλλά των Θεοφανίων

Η συνήθεια να γιορτάζεται η Πρωτοχρονιά την 1η Ιανουαρίου δεν αποτελεί παράδοση ούτε οικουμενική ούτε και τόσο παλιά. Και, μην ανησυχείτε, δεν πρόκειται να σας μιλήσω για την ανοιξιάτικη Βαβυλωνιακή Πρωτοχρονιά και να σας στείλω να αγγίξετε το χέρι του αγάλματος του θεού Μπέλ-Μαρδούκ.

Ακόμη, όμως, και στη χριστιανικότατη Δύση έως τους Νεότερους Χρόνους δεν υπήρχε ομοφωνία ως προς το σημείο έναρξης του έτους. Στη μεσαιωνική Γαλλία των Καπετιδών, για παράδειγμα, η Πρωτοχρονιά συνέπιπτε κατά κανόνα με την Κυριακή του Πάσχα (γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα έτη άνισης διάρκειας)! Το «κατά κανόνα» έχει την αξία του, δότι σε διάφορες περιοχές υπήρχαν ταυτόχρονα διαφορετικές παραδόσεις, κι έτσι κάποιοι γιόρταζαν την Πρωτοχρονιά μαζί με τα Χριστούγεννα (Λυών), ενώ άλλοι μαζί με τον Ευαγγελισμό. Ό,τι «καλύτερο» για τους σημερινούς ιστορικούς του Μεσαίωνα που αντιμετωπίζουν πραγματικές σπαζοκεφαλιές όταν πρέπει να εκτιμήσουν τη χρονολογία που συναντούν σε ένα κείμενο της εποχής! Για παράδειγμα, σύμφωνα με τις πηγές, η Σύνοδος της Τρουά, στο πλαίσιο της οποίας αναγνωρίσθηκε επίσημα το Τάγμα των Ναϊτών, συγκλήθηκε στις 13 Ιανουαρίου 1128. Στη Γαλλική Καμπανία, όμως, ακολουθούσαν την παράδοση να αλλάζουν χρόνο την ημέρα του Ευαγγελισμού (25.3). Άρα η σωστή χρονολογία για μας είναι το 1129!

Όσον αφορά τη Γαλλία, η επιβολή της 1ης Ιανουαρίου ως ημερομηνίας έναρξης του νέου έτους οφείλεται σε έδικτο του Καρόλου Θ΄ (1564), ενώ για το σύνολο της καθολικής χριστιανοσύνης σε απόφαση της Αγίας Έδρας (1622). Υπήρξε φυσικά στη Γαλλία και το επαναστατικό διάλειμμα (1792-1806), όταν η χρονιά άρχιζε την 1η του Τρυγητή (vendémiaire), δηλαδή στις δικές μας 22 Σεπτέμβρη.

[Facebook, 2 Ιανουαρίου 2014]

Rex Siciliae, ducatus Apuliae et principatus Capuae

ο Χριστός στέφει τον Ρογήρο Β΄, ψηφιδωτό από τη Μαρτοράνα του Παλέρμου

Γεννημένος στη Μίλητο της Καλαβρίας, κατά πάσα πιθανότητα στις 22 Δεκεμβρίου 1095 (1093 σύμφωνα με άλλους). Γιος του Νορμανδού κόμη Σικελίας και Καλαβρίας και της Αδελαΐδας της Μομφερρατικής. Άξιος συνεχιστής της υπέροχα τυχοδιωκτικής νορμανδικής παράδοσης, αλλά μεγαλωμένος κάτω από τον ήλιο της Μεσογείου, μεταξύ Καλαβρίας, Μεσσήνης και Παλέρμου, και μεθυσμένος από τα αρώματα του Νότου και της Ανατολής. Μορφωμένος από τον Έλληνα παιδαγωγό του, τον Χριστόδουλο του Ροσσάνο που οι αραβόφωνες πηγές της εποχής αποδίδουν ως Αμπν Αρ Ραχμάν αν Νασρανί.

 

Ανακτορικό Παρεκκλήσιο, Παλέρμο (φωτογραφία: Rui Ornelas, Wikimedia Commons)

Κατορθώνει να ενώσει όλες τις νορμανδικές κτήσεις Σικελίας και Κάτω Ιταλίας σε ενιαίο κράτος. Εκμεταλλευόμενος και τις έριδες μεταξύ (πάπα) Ιννοκέντιου Β΄ και (αντιπάπα) Ανακλήτου Β΄ παίρνει τον τίτλο του βασιλιά. Επεκτείνει το κράτος του, κατακτώντας τη Μάλτα και τμήμα της Βορείου Αφρικής, ενώ εξαπολύει συνεχείς επιδρομές στα εδάφη του Βυζαντίου. Το νορμανδικό βασίλειο του ιταλικού νότου γίνεται ένα από τα ισχυρότερα και αρτιότερα οργανωμένα κράτη της εποχής. Οι Ασσίζες του Αριάνο (1140) αποτελούν ίσως την πληρέστερη κωδικοποίηση νομικών διατάξεων του Μεσαίωνα ενώ η dohana de secretis είναι ο πιο εξελιγμένος δημοσιονομικός μηχανισμός της εποχής.

Κι όλα αυτά στο πλαίσιο μιας γνήσια διαπολιτισμικής κοινωνίας, στην οποία συνυπάρχουν Νορμανδοί και λοιποί Λατίνοι, Έλληνες ορθόδοξοι, μουσουλμάνοι και Εβραίοι (η ανακτορική γραμματεία εκδίδει έγγραφα σε 5 τουλάχιστον γλώσσες, λατινικά, ελληνικά, γαλλικά, αραβικά κι εβραϊκά). Κι ο Ρογήρος Β΄ συνδέει τη βασιλεία του με μια άνευ προηγουμένου πολιτιστική άνθιση, την οποία μαρτυρούν τα Ανάκτορα των Νορμανδών με το υπέροχο παρεκκλήσιο κι η Μαρτοράνα (Santa Maria dell’Ammiraglio, έργο του «πρωθυπουργού» του Ρογήρου, του εμίρη των εμίρηδων Γεωργίου του Αντιοχέα) στο Παλέρμο ή ο καθεδρικός ναός της Τσεφαλού (Κεφαλοίδιον). Στην αυλή του Ρογήρου συχνάζουν Έλληνες κι Άραβες σοφοί. Προστατευόμενός του υπήρξε κι ο σπουδαίος Ανδαλουσιανός γεωγράφος Αλ Ιντρισί, ο οποίος ολοκληρώνει το 1154 το περίφημο «Kitâb Nuzhat al-muchtâq fî ikhtirâq al-âfâq«, γνωστότερο ως ”al-kitâb al-Rudjari”, δηλ. το βιβλίο του Ρογήρου.

Καθεδρικός της Τσεφαλού

[Facebook, 22 Δεκεμβρίου 2013]

Απόπειρες δημοκρατίας κατά τον Μεσαίωνα: οι ποδεστάτοι

Έφιππο άγαλμα του Ολδράδου του Τρέσσενο, ποδεστάτου στο Μιλάνο κατά τον 13ο αι. (φωτογραφία Giovanni Dall’Orto, 3-1-2007

Διαμεσολαβητές (και οι αγανακτισμένοι στους δρόμους της μεσαιωνικής Φλωρεντίας)

Πώς θα σας φαινόταν αν η Πολιτεία ανέθετε τη διακυβέρνησή της σ’ έναν διαμεσολαβητή και μάλιστα αλλοδαπό;

Με αυτόν τον τρόπο διακυβέρνησης πειραματίστηκαν οι ιταλικές πόλεις (που καταχρηστικά θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «δημοκρατίες») του Μεσαίωνα, μεταξύ του τέλους του 12ου και των μέσων του 13ου αιώνα. Προερχόμενος από την ανώτερη αριστοκρατία κάποιας άλλης πόλης, όχι απαραίτητα γειτονικής, και με θητεία συνήθως ετήσια, ο ποδεστάτος καταφθάνει συνοδευόμενος από στρατιά συμβούλων και προσωπικών φρουρών. Συγκαλεί το δημοτικό συμβούλιο κι αναλαμβάνει την εφαρμογή των αποφάσεών του, όπως και τη συνέλευση των πολιτών (arengo), είναι εγγυητής της ενότητας και της ομόνοιας της πόλης και, κυρίως, επιλύει τις διαφορές μεταξύ των πολιτών, λειτουργώντας καθαρά ως διαμεσολαβητής, χωρίς να δεσμεύεται από ένα σώμα κωδικοποιημένου δικαίου κι εκτιμώντας ελεύθερα τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης, λαμβάνοντας υπόψη κριτήρια όχι μόνο νομικά, αλλά πρωτίστως πολιτικά. Η αλλοδαπή προέλευσή του εγγυάται την έλλειψη οικογενειακών και πελατειακών δεσμών και, επομένως, την ουδετερότητά του.

Το μέγαρο του Ποδεστάτου στη Φλωρεντία (σήμερα Μουσείο Bargello)

Ο ρόλος του ποδεστάτου δεν μπορεί να γίνει ευχερώς κατανοητός αν δεν ληφθεί υπόψη ο χαρακτήρας των μεσαιωνικών και αναγεννησιακών ιταλικών πόλεων ως κοινωνιών σύγκρουσης (και ενδημικής βίας). Σύγκρουσης ανάμεσα σε αντίπαλες φράξιες της αριστοκρατίας και σύγκρουσης μεταξύ των ευγενών και των λαϊκών τάξεων (popolo minuto).

Από την ιστορία του θεσμού δεν λείπουν φυσικά κι οι παρεκτροπές. Αν σε κάποιες περιπτώσεις ο θεσμός καταδεικνύει τις σχέσεις ισοτιμίας μεταξύ συμμάχων πόλεων (Σιένα και Περούτζα ανταλλάσσουν εθιμικά ποδεστάτους), συχνά αποτελεί μέσο επιβολής της θέλησης του ισχυρού. Σε διακρατικό επίπεδο, για παράδειγμα, μια τοπική δύναμη σαν τη Φλωρεντία μπορεί να επιβάλλει στις μικρότερες πόλεις της περιοχής (Πράτο, Σαν Τζιμινιάνο) να «επιλέγουν» αποκλειστικά Φλωρεντινούς ποδεστάτους. Σε εσωτερικό επίπεδο, η άνοδος των λαϊκών τάξεων συνεπάγεται και την αμφισβήτηση της ουδετερότητας του ποδεστάτου που κατηγορείται όλο και συχνότερα ότι ευνοεί τους ευγενείς.

Ακριβώς αυτή η άνοδος θα οδηγήσει και τον θεσμό σε παρακμή. Δύο είναι τα κύρια μέσα της λαϊκής συμμετοχής στην εξουσία: οι φορολογικές απογραφές (estimi), που συνεπάγονται τη φορολόγηση κάθε προσώπου αναλόγως της περιουσίας του, και η αμιγώς δικαστική επίλυση των διαφορών (βάσει κυρίως του ποινικού δικαίου).

Το πείραμα μοιάζει άρρηκτα συνδεδεμένο με τις πολιτικές και κοινωνικές ιδιαιτερότητες των ιταλικών πόλεων. Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία του συνοδεύεται από διάφορα ενδιαφέροντα περιστατικά. Όπως μας διηγείται ο Φλωρεντινός πολιτικός και ιστορικός Ντίνο Κομπάνι, το 1295 κάποιος ευγενής, ο Κόρσο Ντονάτι, έστειλε τους μπράβους του να ξυλοκοπήσουν έναν άλλον ευγενή (και συγγενή του), τον Σιμόνε Γκαλαστρόνε. Η συμπλοκή μεταξύ αντίπαλων σωματοφυλάκων είχε ως αποτέλεσμα ένα νεκρό. Κληθείς να επιλύσει τη διαφορά, ο Λομβαρδός ποδεστάτος Ιωάννης του Λουτσίνο δικαίωσε τον Ντονάτι που είχε ξεκινήσει την ιστορία! Η κρίση του ποδεστάτου προκάλεσε την οργή των πολιτών της Φλωρεντίας, οι οποίοι ξεχύθηκαν στους δρόμους φωνάζοντας «Θάνατος στον Ποδεστάτο» και «Να καεί, να καεί» (όχι βέβαια η χαρακτηριζόμενη ως οίκος ανοχής Βουλή, αλλά) «το μέγαρο του ποδεστάτου«! (Dino Compagni «Cronica delle cose occorrenti ne’ tempi suoi«).

[Facebook, 3 Δεκεμβρίου 2013]

Χρονικόν του Μορέως

άποψη του Μυστρά από τον Ενετό Φραγκισκανό Βικέντιο Κορονέλλι (1686)

«Κοι όσον εκατέστησεν ο πρίγκιπας Γυλιάμος
το κάστρον της Μονοβασίας και τα των περιχώρων,
ώρισεν κι απηλόγιασαν όλα του τα φουσσάτα,
ωσαύτως και τα κάτεργα που ήσαν της Βενετίας,
και μετά ταύτα εστράφηκεν στην Λακοδαιμονίαν…
Κι όσον εγύρεψεν καλά τα μέρη εκείνα όλα,
ηύρεν βουνί παράξενον, απόκομμα εις όρος,
απάνω της Λακοδαιμονίας κανένα μίλιν πλέον.
Διότι του άρεσεν πολλά να ποιήση δυναμάριν,
ώρισε απέξω στο βουνί κ’ εχτίσαν ένα κάστρον,
και Μυζηθράν τ’ ωνόμασεν, διατί το εκράζαν ούτως·
λαμπρόν κάστρον το έποικεν και μέγα δυναμάριν.
Λοιπόν, διατί τον είπασιν οι άνθρωποι του τόπου,
ότι ο ζυγός των Μελιγών ένι γαρ δρόγγος μέγας
κ’ έχει κλεισούρες δυνατές και χώρες γαρ μεγάλες,
ανθρώπους αλαζονικούς κι ου σέβονται αφέντην·»

(Το Χρονικόν του Μορέως, στίχοι 2966-2970 και 2985-2995)

Ανέκαθεν με γοήτευε η ζωντάνια κι η φρεσκάδα της γλώσσας του «Χρονικού». Κανονικά θα έπρεπε να διδάσκεται αναλυτικά στα σχολεία μας, μόνο που το φιλικό προς τους Φράγκους πνεύμα του συγγραφέα (που μπορεί να ήταν και Φράγκος, εξελληνισμένος βεβαίως, ή κανένας γασμούλος) το καθιστά, για ορισμένους, ασύμβατο με την επίσημη εθνική αφήγηση. Κρίμα!

[ο «Γυλιάμης» του αποσπάσματος είναι ο ηγεμόνας της Πελοποννήσου Γουλιέλμος Β΄ Βιλλαρδουίνος. Οι «Μελιγοί» (Μελιγγοί ή Μηλιγγοί) είναι οι ανυπότακτοι Σλάβοι που κατοικούσαν στις πλαγιές του Ταϋγέτου. Με το κάστρο του Μυστρά ο Γουλιέλμος είχε ως σκοπό να ελέγξει τις επιδρομές τους και, τελικά, να τους υποτάξει]

[Facebook, 13 Νοεμβρίου 2013]

Ιστορία ενός δουκάτου που ήταν κάποτε πτωχό, πλην όμως τίμιο

Ήταν κάποτε μια κομητεία ανάμεσα στις Αρδέννες και τον Μοζέλλα… όχι ασήμαντη, όχι πολύ σπουδαία. Οι άρχοντές της γίνονται όλο κι ισχυρότεροι. Αποκτούν εδάφη δεξιά κι αριστερά. Κάποια στιγμή φτάνουν στο σημείο να ανέβουν στον θρόνο της Αγίας Γερμανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αλλά έχουν πλέον φύγει. Η έδρα τους είναι τώρα στην Πράγα, περιφέρονται στη Μεσευρώπη, έχουν να ασχοληθούν με ζητήματα πολύ σημαντικότερα από τον τόπο καταγωγής τους. Άλλοι ισχυροί πρόκειται να ενδιαφερθούν για αυτόν. Κάποιοι από αυτούς θα πάρουν από τον Οίκο του Λουξεμβούργου και τον αυτοκρατορικό θρόνο και τα πατρογονικά εδάφη.

Κι έτσι η κομητεία πέφτει στα χέρια των Αψβούργων. Για πολλά χρόνια στον κλάδο των Αψβούργων της Ισπανίας, από τον 18ο αιώνα και μετά σ’ αυτόν της Αυστρίας. Έχεις, όμως, κι έναν ισχυρό και βουλιμικό γείτονα που τον λένε Γαλλία. Κι έτσι το Λουξ κάνει κάτι εμφανίσεις στα εδάφη της, π.χ. επί Λουδοβίκου ΙΔ΄ και κυρίως με τη Γαλλική Επανάσταση και τον Ναπολέοντα.

Τι γίνεται, όμως, όταν ο Ναπολέοντας πάθει το Βατερλώ του; Έ, τότε οι μεγάλες δυνάμεις συσκέπτονται στη Βιέννη και, μεταξύ πολλών άλλων, αποφασίζουν να δημιουργήσουν ένα μεγάλο ενιαίο κράτος των Κάτω Χωρών με Ολλανδία, Βέλγιο και Λουξ και να το δώσουν στον Γουλιέλμο του Οίκου της Οράγγης και του Νασσάου. Ωραία όλα αυτά, αλλά έχουν υπολογίσει χωρίς τους Βέλγους που τους τη βάρεσε να γίνουν ανεξάρτητοι και λένε στον Γουλιέλμο πάρε τα κουβαδάκια σου κι άμε να παίξεις αλλού, τη Βρυξέλλα μας δεν θα την πειράξεις!

Τι να κάμει κι ο Γουλιέλμος, γυρνά στις Χάγες και στα Αμστελόδαμα και μένει με το Λουξ αμανάτι καμιά τετρακοσούρα χιλιόμετρα μακριά από τα σύνορά του. Επειδή κι οι Μεγάλοι συνειδητοποιούν ότι το όλο πράμα είναι ελαφρώς ξεκούδουνο, λένε κοινός μονάρχης μεν ο Γουλιέλμος, αλλά το Λουξ να είναι κράτος χωριστό από τις Κάτω Χώρες. Κι έτσι πορευόμαστε ως το τέλος του 19ου. Αλλά λησμόνησα να σας πω τα πιο σοβαρά: καλοί οι Ολλανδοί μονάρχες, αλλά το μεγάλο παιχνίδι παίζεται αλλού. Στον έλεγχο από τις δυνάμεις του ευρύτερου γερμανικού χώρου. Στην «προστασία» από τους Αψβούργους και σ’ αυτήν που παρέχουν οι Χοεντσόλλερν της Πρωσσίας, που εξακολουθούν να διατηρούν στρατιωτική φρουρά στο Λουξεμβούργο!

Και για μια φορά ακόμη, η τύχη του «Μεγάλου Δουκάτου» θα κριθεί στη Μεσευρώπη. Κάπου στις πεδιάδες της Βοημίας, στη Σάντοβα (1866), οι Πρώσοι θα δώσουν οριστικό τέλος στην ηγεμονία των Αμψούργων στον γερμανικό χώρο. Και θα τους αντικαταστήσουν πλήρως στον ρόλο του προστάτη του μικρού, πτωχού και τίμιου Λουξεμβούργου. Κι ως νέοι άτυποι επικυρίαρχοι θα πουν: καιρός να τελειώνουμε μ’ αυτήν την ανοησία του ολλανδικού θρόνου. Η ευκαιρία θα δοθεί το 1890 με τον πρόωρο θάνατο του Γουλιέλμου Γ΄, που δεν είχε αποκτήσει αρσενικό παιδί. Για τους μοντέρνους Ολλανδούς πά ντε προμπλέμ, θα κάνουμε βασίλισσα τη γλυκυτάτη Γουλιελμίνη. Στο Λουξ, όμως, λέει, το πράγμα κόμπλαρε, διότι κάποιοι υποστήριξαν ότι εκεί ίσχυε ακόμη ο αρχαίος νόμος των Σάλιων Φράγκων και δεν είναι δυνατό να δώσουμε τον θρόνο σε γυναίκα. Οπότε, ο θρόνος μας επήγε στα χέρια ενός ελάσσονος κλάδου του βασιλικού Οίκου του Νασσάου. Το πόσο μούφα ήταν η ιστορία αυτή, το καταλάβαμε σύντομα, διότι ο Μέγας Δουξ Γουλιέλμος του Λουξεμβούργου πέθανε κι αυτός χωρίς διάδοχο αρσενικό, μόνο που τότε είπανε, «δεν πειράζει γκάις, καλή και η Μαρία-Αδελαΐδα και να τα ξεχάσουμε τα παλιά, δεν είμεθα οπισθοδρομικοί άνθρωποι εμείς».

Κι έτσι, πάντα πτωχό, πλην τίμιο και κυρίως ανεξάρτητο, πορεύτηκε το Λουξεμβούργο. Μεταξύ δύο μεγάλων που έλεγαν πως ήταν καλύτερα να το αφήσουν στην ησυχία του, γιατί αλλιώς μπορεί ο αντίπαλος να δυνάμωνε υπερβολικά. Βέβαια, στους πολέμους οι αντιστάσεις κάμπτονται, δεν είναι τώρα ώρα για ηθικές και υπολογισμούς, ο δυνατότερος τα τρώει όλα. Και νάσου η Γερμανία που καταβροχθίζει το Δουκάτο και τις δυο φορές, παιδιά του Ράιχ και του μεγάλου γερμανικού έθνους είναι κι αυτά, αμαρτία απ’ το θεό να τ’ αφήσουμε αλύτρωτα. Ιστορία βεβαίως γνωρίζετε, δεν χρειάζεται να σας πω εγώ τι έπαθε η Γερμανία σε δύο παγκόσμιους πολέμους… κι άφησε το Λουξάκι ήσυχο κι ανεξάρτητο πλέον.

Κι έγιναν κι οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες και είδαν πλέον όλοι ότι, να, δεν έχει μόνο πατάτες, αγελάδες και ρημαγμένα φρούρια αυτό το μέρος, είναι ουδέτερο και κοντά σε όλους μας, γιατί να μην το κάνουμε κι έδρα κάποιων ευρωπαϊκών οργανισμών. Και ευτύχησε η χώρα να έχει και μερικούς πολιτικούς που βλέπανε λίγο μακρύτερα απ’ τον ίσκιο τους και σκέφτηκαν γιατί να μην την εκμεταλλευτούμε τη φάση, να κάνουμε το Λουξ τραπεζικό κι επιχειρηματικό κέντρο, να πέσει και το φράγκο, να έχουμε και μεις μπέμπες και μερτσέντες κι άουντι και να τρώμε φιλέτα Ροσσίνι σε ρεστωράν γαλλικά;

Και γίναν όλα αυτά και ζήσαμε εμείς καλά… κι αυτοί καλύτερα!

[Ξεκίνησε σαν σχόλιο στο Facebook, κάτω από ανάρτηση σχετική με τις βουλευτικές εκλογές στο Λουξεμβούργο, για να γίνει αυτοτελές ποστ στις 19 Οκτωβρίου 2013 – Στην παρούσα μορφή δημοσιεύθηκε στο Portal στις 21 Οκτωβρίου]

Αδικίες της Ιστορίας

Άδικη που είναι η Ιστορία, στον έναν δίνει έξι πόδια αγγλικής γης, άντε και κάτι παραπάνω, και στον άλλο ολόκληρο βασίλειο

Όταν στις 5 Ιανουαρίου 1066 πέθαινε άκληρος ο Άγγλος μονάρχης Εδουάρδος, το βασίλειο βρέθηκε με τρεις διεκδικητές. Ο Χάρολντ γιος του Γκόντγουιν, κόμης του Γουέσσεξ, ήταν ο εκλεκτός της συνέλευσης των Σαξόνων ευγενών. Η αδελφή του είχε παντρευτεί τον Εδουάρδο. Επιπλέον, ο Χάρολντ ισχυριζόταν ότι πριν πεθάνει ο βασιλιάς τού είχε υποσχεθεί το στέμμα. Ο Γουλιέλμος ο Νόθος, δούκας της Νορμανδίας, είναι μικρανεψιός της Έμμας, μητέρας του Εδουάρδου. Υποστηρίζει κι αυτός ότι ο εκλιπών μονάρχης του είχε υποσχεθεί το βασίλειο της Αγγλίας. Ο τρίτος μνηστήρας του θρόνου, ο Χάραλντ της Νορβηγίας, επικαλείται μια συμφωνία που είχε συνάψει ο θείος του, o Μάγκνους ο Καλός, με τον Δανό μονάρχη Κανούτο Γ΄, την εποχή που ο δεύτερος βασίλευε και στην Αγγλία.

Πρώτος αποβιβάστηκε σε αγγλικό έδαφος ο Χάραλντ που συνάντησε τη σκληρή μοίρα του στο Στάμφορντ Μπριτζ, στις 25 του Σεπτέμβρη. Η χαρά του Χάρολντ για τον θρίαμβό του κράτησε πολύ λίγο. Στις 28-29 Σεπτεμβρίου, ο δούκας της Νορμανδίας αποβιβαζόταν με τον στρατό του στα νότια παράλια του νησιού για να στρατοπεδέψει στο Χάστινγκς (Χέιστινγκς για τους εραστές της ορθής αγγλικής προφοράς) του Σάσσεξ. Εκεί περίμενε τον αντίπαλό του και το εξαντλημένο στράτευμά του. Ο Χάρολντ πληροφορήθηκε τα νέα στις 2 Οκτωβρίου και κινήθηκε βιαστικά προς τα νότια. Συγκέντρωσε όσες δυνάμεις μπορούσε και εγκατέλειψε το Λονδίνο στις 11 για να συναντήσει τον νορμανδικό στρατό. Το βράδυ της 13ης, οι Νορμανδοί ιχνηλάτες ανέφεραν στον δούκα τους ότι οι αγγλικές δυνάμεις βρισκόταν πολύ κοντά.

Την επομένη επρόκειτο να δοθεί μεταξύ ισοδύναμων στρατών μια από τις πιο αμφίρροπες μάχες της Ιστορίας. Κράτησε από την αυγή ως το σούρουπο και κατά τη διάρκειά της η επικράτηση άλλαξε χέρια κάμποσες φορές. Η πρώτη επέλαση του νορμανδικού ιππικού αποκρούστηκε από τους Σάξονες κι ο Γουλιέλμος αναγκάστηκε να επέμβει στην καρδιά της μάχης για να αποτρέψει τη συντριβή. Το άλογό του πληγώνεται κι ο δούκας σωριάζεται στο έδαφος. Μεταξύ των Νορμανδών κυκλοφορεί η φήμη ότι ο Γουλιέλμος είναι νεκρός, κάτι που τον αναγκάζει να βγάλει το κράνος του για να δουν οι στρατιώτες του ότι είναι ζωντανός.

Στη δεύτερη φάση της μάχης, οι Νορμανδοί προσποιούνται ότι υποχωρούν και κατορθώνουν να παρασύρουν τους Σάξονες, των οποίων η παράταξη χάνει τη συνοχή τους. Τότε ο Γουλιέλμος χωρίζει το σώμα των τοξοτών του και σφυροκοπεί τον εχθρό από δύο πλευρές. Το τελικό χτύπημα το δίνει το ιππικό που διαλύει το κέντρο του αντιπάλου. Οι Νορμανδοί ιππότες φτάνουν μέχρι το σημείο που βρίσκεται ο Χάρολντ και τον σκοτώνουν. Η μάχη έχει οριστικά κριθεί.

Για τον Γουλιέλμο, εκτός από το βασίλειο της Αγγλίας, η Μάχη του Χάστινγκς θα του χαρίσει ένα επιβλητικό προσωνύμιο. Για την Αγγλία η νορμανδική επικράτηση σηματοδοτεί την έναρξη μιας μακράς περιόδου κατά την οποία θα διαφεντεύουν το νησί γαλλόφωνοι μονάρχες κι ευγενείς. Οι συνέπειες της μάχης είναι δύσκολο να υποτιμηθούν. Από αυτήν ίσως ξεκινά η παράδοξη σχέσης αγάπης μίσους ανάμεσα στο νησί και τη Γηραιά Ήπειρο, ανάμεσα στη Γαλλία και την Αγγλία. Η τεράστια συμβολή της γαλλικής στη διαμόρφωση της γλώσσας που επρόκειτο να εξελιχθεί στα σύγχρονα αγγλικά. Και μια σειρά από αξιοπρόσεκτες διοικητικές μεταρρυθμίσεις. Φαντάζομαι ότι στο δικό μας ΥπΟικ θα ήθελαν πολύ να έχουν στη διάθεσή τους κάτι σαν το Domesday Book, απογραφή, κτηματολόγιο και περιουσιολόγιο μαζί.

Η εκστρατεία του Γουλιέλμου κι η καθοριστική μάχη έχουν απαθανατιστεί στην Ταπισσερί του Μπαγιέ, πιθανότατα το μεγαλύτερο «κόμικ» όλων των εποχών.

[Facebook, 14 Οκτωβρίου 2013]

Δύσμοιροι Ναΐτες!

Σαν σήμερα, πριν από 706 χρόνια.

Αυγή της Παρασκευής, 13ης Οκτωβρίου 1307. Μια από τις μεγαλύτερες σκευωρίες της Ιστορίας τίθεται σε εφαρμογή. Βάσει μυστικών διαταγών του βασιλιά της Γαλλίας Φιλίππου του Ωραίου, οι οποίες είχαν δοθεί ένα μήνα πριν, συλλαμβάνονται όλα τα μέλη του στρατιωτικού θρησκευτικού τάγματος των Ναϊτών και κατάσχονται όλα τα περιουσιακά στοιχεία του. Ο Γουλιέλμος του Νογκαρέ, έμπιστος σύμβουλος και σφραγιδοφύλακας του βασιλιά, συλλαμβάνει ο ίδιος στο Παρίσι τον Ιάκωβο του Μολαί, μάγιστρο του τάγματος.

Οι κατηγορίες είναι όλες χαλκευμένες (βλασφημία, ειδωλολατρία, ομοφυλοφιλικές σχέσεις μεταξύ των μελών του τάγματος, διάφορες παραβάσεις του εκκλησιαστικού δικαίου). Αυτό που ενοχλεί είναι ότι οι Ναΐτες αποτελούν σημαντικό φορέα πολιτικής, στρατιωτικής και οικονομικής εξουσίας. Μετά από χρόνια φυλακίσεων και βασανιστηρίων η υπόθεση θα τελειώσει με την εκτέλεση των επικεφαλής του τάγματος που αρνήθηκαν να παραδεχθούν την «ενοχή» τους.

Αυτό που αξίζει να επισημανθεί είναι η αμέλεια και η αφέλεια που επέδειξε η ηγεσία του τάγματος, μια και δεν έδωσε τη δέουσα προσοχή στις φήμες για το αριστοτεχνικό χτύπημα που ετοίμαζε ο Γάλλος βασιλιάς. Ο Μολαί δεν μπορούσε να φανταστεί ότι θα συνέβαινε κάτι τέτοιο. Είχε παραβλέψει και τη βουλιμία του Φιλίππου για εξουσία και πλούτη και το γεγονός ότι το Τάγμα των Πτωχών Ιπποτών του Χριστού του Ναού του Σολομώντος είχε πλέον χάσει την ίδια τη νομιμοποιητική του βάση: μετά την πτώση του Αγίου Ιωάννη της Άκρας (1291) και το οριστικό τέλος των σταυροφορικών κρατών της Συρίας-Παλαιστίνης, οι Ναΐτες δεν είχαν πλέον λόγο ύπαρξης στα μάτια της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης.

Ίσως και να ήταν λογικό για μια οργάνωση που στρατολογούσε τα μέλη της στους κύκλους της μεσαίας και κατώτερης αριστοκρατίας και δεν διέθετε διανοούμενους ή αρκετούς ανθρώπους ικανούς να προβλέψουν τις πολιτικές εξελίξεις.

Πάντα μια σκευωρία επιτυγχάνει αν το θύμα της δεν ικανό όχι μόνο να υποψιαστεί την ύπαρξή της, αλλά και να την αποκρούσει έγκαιρα (σε επίπεδο τόσο ουσιαστικό όσο και επικοινωνιακό).

[Facebook, 13 Οκτωβρίου 2013]

Ιωάννης ΚΒ΄

Στις 7 Αυγούστου του 1316, εκλέγεται πάπας με το όνομα Ιωάννης ΚΒ΄ ο Ιάκωβος Ντυέζ, γιος εύπορου εμποροβιοτέχνη από την Καόρ της νοτιοδυτικής Γαλλίας. Σε μια περίοδο που σημαδεύεται από έντονες πολιτικές κι εκκλησιαστικές διαμάχες (προβλήματα διαδοχής στον γαλλικό θρόνο και τέλος της δυναστείας των Καπετιδών, διαφωνίες για την έδρα της παπικής εξουσίας, αποσχιστικές τάσεις σε εκκλησιαστικά τάγματα κ.λπ.), χρειάστηκαν να περάσουν πάνω από 2 χρόνια από τον θάνατο του Κλήμεντος Ε΄ για να εκλεγεί νέος πάπας. Και πάλι, η εκλογή είχε θεωρηθεί από το Κογκλάβιο συμβιβαστική λύση: επιλέγοντας έναν 72χρονο, που αντιμετωπιζόταν απλώς σαν δύστροπος γέροντας, οι καρδινάλιοι πίστευαν ότι είχαν εκλέξει έναν μεταβατικό πάπα που θα τους άδειαζε σύντομα τη γωνιά. Μόνο που ο Ιάκωβος Ντυέζ/Ιωάννης επρόκειτο να παραμείνει στην Αγία Έδρα για 18 ολόκληρα χρόνια.

Για τους περισσότερους από εμάς, ο Ιωάννης ΚΒ΄ είναι ο πάπας που αναφέρεται στο κατά Έκο «Όνομα του Ρόδου». Χωρίς να εμφανίζεται αυτοπροσώπως στο μυθιστόρημα, η μορφή του κυριαρχεί όχι μόνο στις συζητήσεις μεταξύ παπικής αντιπροσωπείας κι αντιπροσωπείας του Τάγματος των Φραγκισκανών, αλλά και στους διαλόγους μεταξύ Άντσο του Μελκ και Γουλιέλμου του Μπάσκερβιλλ.

Η παπική θητεία του Ιωάννη υπήρξε αμφιλεγόμενη, αλλά οπωσδήποτε σημαντική ως προς τις συνέπειές της.

– Καθόρισε με τρόπο κατ’ ουσίαν θεσμικό την Αβινιόν ως έδρα της παπικής εξουσίας.
– Αντιμετώπισε επιτυχώς το θεολογικό/πολιτικό πρόβλημα που προκαλούσαν οι παρεκκλίνουσες τάσεις που είχαν εκδηλωθεί στο Τάγμα των Φραγκισκανών υπέρ της δογματικής άποψης περί πενίας του Ιησού και συνακόλουθα της Εκκλησίας. Ξεκινώντας ως θεολογική θέση μιας συνιστώσας των Φραγκισκανών (Πνευματικοί), η άποψη αυτή έτυχε της υποστήριξης (για λόγους μάλλον πολιτικής, τόσο εκκλησιαστικής όσο και γενικότερης) του γενικού μαγίστρου του Τάγματος, του Μιχαήλ της Τσεζένας, και (για αμιγώς πολιτικούς λόγους) του Γερμανού αυτοκράτορα Λουδοβίκου της Βαυαρίας (σύμβουλος αμφοτέρων υπήρξε ο γνωστός και μη εξαιρετέος Γουλιέλμος του Όκκαμ). Στη διαμάχη αυτή, ο πάπας αναδείχθηκε καθαρά νικητής στα σημεία, τόσο έναντι του αυτοκράτορα όσο και του Τάγματος.
– Υπήρξε ο πρώτος πάπας που στράφηκε κατά της μαγείας και μαγγανείας, εξομοιώνοντάς τες με αιρέσεις (υπάρχει λογική εξήγηση, επί προσωπικού).
– Ομοίως καταδίκασε με διάταγμα την αλχημεία, μολονότι του αποδίδονται παραδόξως δύο αλχημιστικά συγγράμματα.
– Δημιούργησε τον πρώτο παπικό αμπελώνα (φέρνοντας μάλιστα και ειδικούς οινολόγους κι αμπελουργούς από τη γενέτειρά του). Τα διάφορα Châteauneuf-du-pape του τα χρωστάμε.

Τα εμβλήματά του και μνεία του ονόματός του μπορούμε να διακρίνουμε και σήμερα στην αψίδα της εκκλησίας της Παναγίας του Κάστρου στην παλιά πόλη της Ρόδου.

[Facebook, 6 Αυγούστου 2013]

Η Κυριακή της Μπουβίν

Η 27η Ιουλίου του σωτηρίου έτους 1214 ήταν μια Κυριακή. Αυτή της Μπουβίν. Μιας από της σημαντικότερες μάχες της μεσαιωνικής ευρωπαϊκής Ιστορίας. Ο Φίλιππος Αύγουστος της Γαλλίας συνέτριβε τα συμμαχικά στρατεύματα του Γερμανού Αυτοκράτορα Όθωνα Δ΄ και του Πλανταγενέτη βασιλιά της Αγγλίας Ιωάννη του Ακτήμονα.

Για τη Γαλλία επρόκειτο για μια νίκη με μεγάλη σημασία στρατιωτική, πολιτική και συμβολική. Η δυναστεία των Καπετιδών έκανε ένα ακόμη μεγάλο βήμα για τη συγκρότηση ενός κράτους με έκταση και σύνορα παραπλήσια της σύγχρονης Γαλλίας, υπό τον έλεγχο της βασιλικής εξουσίας.

Για τον Όθωνα της Βρουνσβίκης τα πράγματα ήταν πολύ απλά. Ουσιαστικά άφηνε στο πεδίο της μάχης το αυτοκρατορικό στέμμα του. Γρήγορα αυτό θα κατέληγε σε μια από τις μεγαλύτερες μορφές της μεσαιωνικής Ευρώπης, τον Φρειδερίκο Β΄ των Χοχενστάουφεν.

Για τον Ιωάννη τον Ακτήμονα και την Αγγλία του, οι συνέπειες ήταν εξίσου σημαντικές. Ήδη από το 1206, ο Φίλιππος Αύγουστος, με την ιδιότητα του επικυρίαρχου και κάνοντας χρήση του φεουδαλικού δικαίου, είχε αφαιρέσει από τον Ιωάννη τις ηπειρωτικές κτήσεις των οίκου του (Νορμανδία, Βρετάνη, Μαιν, Ανζού, Τουραίν), εκτός από την Ακυιτανία. Η ήττα στη γαλλική Φλάνδρα έδινε τέλος στη διεκδίκηση των εδαφών αυτών και στην αυτοκρατορία που είχαν επιχειρήσει να συγκροτήσουν οι Πλανταγενέτες. Το βασίλειό τους, έστω και γεωγραφικά, αποκτά τον βρετανικό χαρακτήρα του. Κι έπειτα, η ήττα καθιστά τον Ιωάννη ευάλωτο στις διεκδικήσεις των φεουδαρχών του. Η Μάγκνα Κάρτα θα ακολουθήσει την επόμενη χρονιά.

Για περισσότερα υπάρχει το εξαιρετικό (και σύντομο) βιβλίο του μεγάλου Ζωρζ Ντυμπύ [«Le dimanche de Bouvines (27 juillet 1214)», σειρά «Trente journées qui ont fait la France», εκδ. Gallimard 1973, και σειρά Folio histoire, 1985].

[Δημοσιεύθηκε στο Facebook, στις 26 Ιουλίου 2013]