O «Ήρεμος Ντον» του Μιχαήλ Αλιξάντροβιτς Σόλαχαφ είναι ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα που γράφτηκαν στα χρόνια της ΕΣΣΔ. Έως το 1980 είχαν πωληθεί περίπου 80 εκατομμύρια αντίτυπα του βιβλίου, το οποίο είχε μεταφραστεί σε 84 τουλάχιστον γλώσσες. Χάρισε στον συγγραφέα το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας της ΕΣΣΔ (τότε Βραβείο Στάλιν) το 1941 κι ένα Νομπέλ το 1965, μαζί με απίστευτα εγκώμια εκ μέρους των κριτικών, οι οποίοι χαρακτήριζαν τον Σόλαχαφ ως «Σοβιετικό Ταλστόι».
Μ. Α. Σόλαχαφ, φωτογραφία του 1938
Το τετράτομο έργο (με 8 μέρη) γράφτηκε από το 1926 έως το 1940 και δημοσιευόταν σε συνέχειες σε διάφορα έντυπα [π.χ. τα λογοτεχνικά περιοδικά «Октябрь» (Οχτώβρης) και «Новый мир» (Νέος Κόσμος)]. Περιγράφει τις περιπέτειες μιας οικογένειας Κοζάκων εγκατεστημένων στην περιοχή της Βιοσένσκαγια, κοντά στο Ραστόφ. Ο πατριάρχης των Μέλεχοφ, παππούς του κεντρικού ήρωα του μυθιστορήματος, επέστρεψε από τον Κριμαϊκό Πόλεμο παντρεμένος με μια Τατάρισσα, η οποία είχε αντιμετωπιστεί από τους συγχωριανούς με περιφρόνηση και φόβο κι είχε κατηγορηθεί για μάγισσα. Ακόμη και στην εποχή κατά την οποία διαδραματίζεται η υπόθεση του έργου τα μέλη της οικογένειας έχουν το προσωνύμιο «Τούρκοι»
Η συνάντηση του Γκριγκόρι και της Αξίνιας (σκίτσο του Σ. Καραλκόφ, 1935)
Βρισκόμαστε στις αρχές του 20ού αιώνα, λίγο πριν ξεσπάσει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Το βιβλίο περιγράφει με τα πιο ειδυλλιακά χρώματα τη φύση της περιοχής κοντά στις εκβολές του Ντον και την ειρηνική ζωή των χωρικών. Ο Γκριγκόρι Παντελέγιεβιτς Μέλεχοφ είναι ένας νεαρός αξιωματικός που ερωτεύεται την Αξίνια, σύζυγο του οικογενειακού φίλου Στεπάν Αστάχαφ. Οι παράνομοι εραστές κλέβονται, γεγονός που προκαλεί έριδα ανάμεσα στις δύο οικογένειες. Η έναρξη του πολέμου επισκιάζει τις διαμάχες τις οποίες προκάλεσαν τα ερωτικά πάθη. Ο Γκριγκόρι επιστρατεύεται και βρίσκεται να πολεμά εναντίον των δυνάμεων της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Σε μια μάχη θα σώσει τη ζωή του αντίζηλού του. Ούτε αυτή η πράξη, όμως, θα δώσει τέλος στη διαμάχη μεταξύ του Γκριγκόρι και του Στεπάν. Θα ακολουθήσει η Οκτωβριανή Επανάσταση, η επιστροφή στην πατρίδα, ο εμφύλιος πόλεμος στην Ουκρανία και την περιοχή του Ντον. Ο Γκριγκόρι θ’ αλλάξει στρατόπεδο πολλές φορές για να βρεθεί τελικά σ’ αυτό των ηττημένων.
Παρά την τεράστια επιτυχία του και την καταξίωση που προσέφερε στον συγγραφέα, το μυθιστόρημα είχε ταραχώδη ιστορία, αντιμετωπίζοντας ευθύς εξαρχής κατηγορίες για λογοκλοπή. Με το που άρχισε να δημοσιεύεται το έργο σε συνέχειες, υπήρξαν αρκετοί που υποστήριξαν ότι ο Σόλαχαφ είχε απλώς αντιγράψει το αδημοσίευτο βιβλίο του Κοζάκου συγγραφέα και φανατικού αντιμπολσεβίκου Φιόνταρ Ντμίτριεβιτς Κριούκοφ, ο οποίος πέθανε το 1920 από τυφοειδή πυρετό. Οι κατηγορίες αναζωπυρώθηκαν το 1974, όταν δημοσιεύθηκε στο Παρίσι ένα ανώνυμο άρθρο, γραμμένο από κάποιον κριτικό λογοτεχνίας. Μεταξύ των προσώπων που σε διάφορες εποχές κατηγόρησαν τον Σόλαχαφ για λογοκλοπή καταλέγονταν η Σβιτλάνα Αλλιλούγεβα, κόρη του Στάλιν, κι ένας από τους γνωστότερους Ρώσους αντιφρονούντες, ο συγγραφέας Αλιξάντρ Σαλζενίτσιν. Ακόμη κι αν δεχθούμε ότι το θέμα δεν έχει κλείσει οριστικά, η επικρατούσα άποψη συνηγορεί υπέρ της γνησιότητας του έργου (ακόμη και η στατιστική ανάλυση φαίνεται να την αποδεικνύει, ενώ έχουν βρεθεί και τα χειρόγραφα του Σόλαχαφ, για τα οποία όλοι πίστευαν ότι είχαν χαθεί κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου).
Θα ήταν ίσως άδικο να σταθούμε στην ιστορία της λογοκλοπής. Όχι μόνο γιατί, κατά πάσα πιθανότητα, δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αλλά και γιατί δεν ωφελεί να χρονοτριβούμε με ορισμένα ζητήματα όταν η Ιστορία της λογοτεχνίας έχει ήδη αποφανθεί, άλλως θα αρχίσουμε να διαφωνούμε για την πατρότητα π.χ. των σαιξπηρικών έργων.
Κυρίως, όμως, θα αδικούσαμε την αδιαμφισβήτητη λογοτεχνική αξία του μυθιστορήματος. Πρόκειται για μια αριστοτεχνική παρουσίαση ενός θέματος κλασσικού για την παγκόσμια λογοτεχνία: πώς οι απλοί άνθρωποι παρασύρονται στη δίνη των γεγονότων της Μεγάλης Ιστορίας. Από την άποψη αυτή, η σύγκριση με τον Ταλστόι και ειδικότερα το «Πόλεμος και Ειρήνη» είναι απολύτως επιτυχημένη. Άδικη είναι επίσης η κατηγορία περί έργου φιλοσοβιετικής προπαγάνδας. Ο Γκριγκόρι απέχει πολύ από το πρότυπο του σοβιετικού ήρωα (καταλήγει, άλλωστε, αντίπαλος των μπολσεβίκων), ενώ το μυθιστόρημα υπέστη εκτεταμένη λογοκρισία για να πάρει άδεια δημοσίευσης.
Η αφίσα του κατά Μπανταρτσούκ «Ήρεμου Ντον»
Ο «Ήρεμος Ντον» μεταφέρθηκε τρεις φορές στον κινηματογράφο, την πρώτη μάλιστα χωρίς καν να έχει ολοκληρωθεί (1930, σκηνοθεσία Όλγκα Πριαμπραζένσκαγια και Ιβάν Πράβαφ). Η πιο κλασσική είναι μάλλον αυτή του 1957-1958 (σε τρία μέρη) από τον Σιργκέι Γκεράσιμαφ, με τον Πιοτρ Γκλέμπαφ ως Γκριγκόρι και την Ελίνα Μπιστρίτσκαγια ως Αξίνια. Η τρίτη απόπειρα μεταφοράς του μυθιστορήματος στη μεγάλη οθόνη ήταν αυτή του Σιργκέι Μπανταρτσούκ το 1992-1993, με τον Ρούπερτ Έβερεττ και τη Γαλλίδα Ντελφίν Φορέ στους βασικούς ρόλους. Έμεινε ανολοκλήρωτη εξαιτίας του θανάτου του σκηνοθέτη το 1994. Ο γιος του, ο Φιόνταρ Μπανταρτσούκ, κατόρθωσε κατά κάποιο τρόπο να την ολοκληρώσει: το φιλμ προβλήθηκε στη ρωσική τηλεόραση με τη μορφή μίνι τηλεοπτικής σειράς.
Γκριγκόρι (Ρ. Έβερεττ) και Αξίνια (Ντ. Φορέ), από το φιλμ του Μπανταρτσούκ
* Και για το τέλος, σκηνές από την ανολοκλήρωτη ταινία του Μπανταρτσούκ με μουσική επένδυση ένα παραδοσιακό ουκρανικό τραγούδι το «Несе Галя воду» [δηλ. η Γκάλια ή… Χάλια, αν προτιμάτε μεταγραφή με βάση την ουκρανική προφορά, (υποκοριστικό της Γκαλίνας = Γαλήνης) φέρνει νερό]. Στο ποτάμι, συναντά τον νεαρό Ιβάνκο ο οποίος την φλερτάρει. Η κοπέλα του κάνει νάζια, αλλά, εμμέσως πλην σαφώς, του δίνει και ραντεβού. 😉
«Несе Галя воду,
Коромисло гнеться,
За нею Іванко,
Як барвінок, в»ється.
– Галю ж моя Галю,
Дай води напиться,
Ти така хороша,
Дай хоч подивиться!
– Вода у криниці,
Піди тай напийся,
Як буду в садочку,
Прийди подивися.
– Прийшов у садочок,
Зозуля кувала,
А ти ж мене, Галю,
Та й не шанувала.
– Стелися, барвінку,
Буду поливати,
Вернися, Іванку,
Буду шанувати.
– Скільки не стелився,
Ти не поливала,
Скільки не вертався,
Ти не шанувала».
Ρογήρος, επί παντός επιστητού 
Λοιπόν, τον Μπονταρτσούκ (έχοντας δει μόνο το Βατερλώ και έχοντας ακούσει για το βαρετό και αργόσυρτο «Πόλεμος και Ειρήνη») τον είχα για ακαδημαϊκό σκηνοθέτη. Την περασμένη βδομάδα είδα το «Πολέμησαν για την πατρίδα» (εδώ, με αγγλικούς υπότιτλους –υπάρχει πρώτο και δεύτερο μέρος, μιάμιση ώρα το καθένα) όπου ξανασυναντιέται με τον Σολόχοφ, αυτή τη φορά με ένα λυρικό έπος για τον Β΄ Παγκόσμιο. Εντυπωσιάστηκα όσο δεν παίρνει! Μια από τις καλύτερες πολεμικές ταινίες, με απίστευτες ερμηνείες (παίζει και ο ίδιος ο Μπονταρτσούκ, παίζει και ο Βιατσεσλάβ Τίχονοφ alias Στίρλιτς στις «17 στιγμές της άνοιξης»), αλλά πάνω απ’ όλα με σκηνοθεσία ποιητική εν είδει Ταρκόφσκι. Από τις πολύ καλές στιγμές του σοβιετικού σινεμά.
(Συγγνώμη για τα Μπονταρτσούκ και Σολόχοφ, αλλά οι παλιές συνήθειες δεν κόβονται).
Καλημέρα, αγαπητέ Δύτη!
Μη ζητάς συγγνώμη όταν κάνεις το φυσιολογικό, εγώ πρέπει να ζητήσω συγγνώμη που βγάζω τα μάτια του αναγνώστη. Ας πούμε ότι πειραματίζομαι σχετικά με το πώς δείχνει στα ελληνικά η μεταγραφή σύμφωνα με τη ρωσική προφορά. 😉
Κι εγώ όταν είχε πρωτοδεί το κατά Μπανταρτσούκ «Πόλεμος και Ειρήνη» (πάνε πάρα πολλά χρόνια, ήμουν ακόμη μαθητής) μου είχε φανεί κάπως αργό. Μπράβο που υπενθυμίζεις το «Πολέμησαν για την Πατρίδα», όπως τα λες είναι, πολύ ωραίο και ποιητικό.
Τέσπα, αν έχει κάτι καλό η ουκρανική κρίση είναι ότι μπορεί και να λειτουργήσει ως υπόμνηση ενός σημαντικού κεφαλαίου των πολιτιστικών εμπειριών μας..
Πολύ καλό σημείωμα Ρογήρε, εύγε -αλλά άκρως προβοκατόρικη η μεταγραφή των κύριων ονομάτων!
Μερσί! Όσο για την μεταγραφή, όπως είπα, πειραματίζομαι. Όμως, όταν αρκετοί πλέον μεταγράφουν π.χ. Γιόρκσιρ ή Γιόρκσερ, όταν κανέναν δεν τον ξενίζει η μεταγραφή «Κάντερμπρυ» (και σε κάποιους φαίνεται και συντηρητική, προϊόν συμβιβασμού κ.λπ.), δεν βλέπω τον λόγο να μη δοκιμάσω να γράφω «Ταλστόι» και «Σόλαχαφ». 😉
Μα, ποιος μεταγράφει στα σοβαρά Γιόρκσερ και Κάντερμπρυ;!;
Δύτη, πολύς και καλός κόσμος. 😉 π.χ. Γιόρκσερ: γουγλοευρήματα εδώ (και δεν βάζουμε και τα «Γιόρκσιρ»). [στην άλλη περίπτωση, η παραδοσιακή μεταγραφή αντιστέκεται σθεναρότερα – δεν βάζω σύνδεσμο, ο Γούγλης δίνει πρώτο αποτέλεσμα στο Κάντερμπρυ το ρογήρειο ποστ για τον Μπέκετ 😉 🙂 – για δες και τα υπόλοιπα ευρήματα, πάντως].